АН-ын дэд дарга Ц.Оюундарьтай ярилцлаа.
-Саяхан Улсын дээд шүүхийн бүртгэж авсан АН-ын үндсэн дүрэмд ямар өөрчлөлт орсон бэ?
-Өнгөрсөн хугацаанд АН-ын Дээд шүүхэд хандсан бүх хүсэлт буцаагдсаар ирсэн. Дотоод сунгаа болон түүний үр дүнгүүдийг Дээд шүүх бүртгэхээс татгалзахдаа “Танай нам дотоод асуудлаа цэгцэл” гэдэг байв. Өмнөх дүрмийн өөрчлөлтөд хүртэл “Танай УДШ-д бүртгэлтэй дүрмээр намын их хурлаараа дүрмээ хэлэлцэх ёстой байдаг юм байна” гэсэн шаардлага тавьж байсан. Энэ дагуу гуравдугаар сарын 3-нд АН XIII ээлжит бус их хурал хийж, дүрмийн өөрчлөлтөө баталсан.
Энэ өөрчлөлтийг аймаг, нийслэлийн дунд шатны намын хороо болон ҮБХ-гоороо хэлэлцэж батлаад Дээд шүүхэд өгч байсан бөгөөд түүнийгээ Их хурлаараа дахин оруулж баталсан гэсэн үг. Өмнөх дүрэмд байсан хэд хэдэн заалт манай намд үл ойлгогдох байдал үүсгээд байсан юм. Тодруулбал “Бүх түвшинд ялагдсан удирдлагын баг сонгуулийн үр дүнгээр шууд огцорсонд тооцогдоно” гэдэг заалт үйлчилдэг байв. Энд “Багаараа огцорсонд тооцогдоно” гэчихээд “Ажлаа нэг дэд даргадаа түр хариуцуулна” гэсэн хачин заалт байсан. Энэ заалтыг талууд өөр, өөрийнхөөрөө "орчуулж" хэрэглээд, АН-ын дотор 2020 оны сонгуулиас хойш үл ойлголцол үүсэх гол шалтгаан болоод байсан юм. УИХ-ын сонгуулийн үр дүнгээр С.Эрдэнэ даргыг огцорсонд тооцно гэсэн шаардлагаар тэрбээр ажлаа өгөхдөө дэд дарга байсан Ц.Туваанд шилжүүлсэн. Гэтэл манай Үндсэн дүрмийн хорооноос энэ процессыг “Үндсэн дүрэм зөрчсөн байна, үл ойлгогдох байдал үүсэх юм байна. Багаараа огцорно гэсэн болохоор Ц.Туваан хүртэл огцорсон хүн байна” гэсэн. Тухайн үеийн Үндсэн дүрмийн хороо “Нэг огцорсон хүн нөгөө огцорсон хүндээ ажлаа шилжүүлсэн нь буруу юм аа. Тэгэхээр дараагийнхаа даргыг сонгож баталж байж, тэр хүндээ ажлаа өгөх ёстой” гэж дүгнэсэн. Одоо нөгөө талд яваад байгаа Мягмардаш гэж хүн өөрөө ҮБХ-ны дарга байхдаа гаргасан дүгнэлт нь энэ. Сонгуулийн үр дүнгээр багаараа огцрох заалт хуучин дүрмээр нийслэл, аймаг, дүүргийн намд ч мөн адил үйлчилж байсан. Гэтэл орон нутгийн сонгуульд тухайн намын хороо, удирдлагын баг мянга хичээсэн ч гадны олон хүчин зүйлээс сонгуулийн үр дүн шалтгаалах тал байдаг. Тэр багийн ажиллагаа сонгуулийн үр дүнг дангаараа шийддэггүй гэсэн үг. Үүнээс болж аймаг, нийслэл, дүүргийн намын хороо бүхэлдээ огцорч байгаа юм. Орон нутагт АН-ын боловсон хүчин хангалттай биш тохиолдолд хүний нөөцийн хувьд энэ нь ээдрээтэй байдал үүсгэсэн. Төв нам дээр ч гэсэн дэд дарга, бусад багт нэлээд хичээж ажилласан улсууд залгамж чанараараа дараагийн даргад өрсөлдөөд, цааш улам өсч хөгжөөд явж байх ёстой байдаг. Гэтэл тэр нь байхгүй, бүгд огцорчихоор ямар ч залгамж чанаргүй, цоо шинэ хүмүүс гарч ирэх үл ойлгогдсон байдал дүрэмд байсан. Энэ нь намын хагарлын эх үсвэр болоод байгаа юм байна гэж бид дүгэнэсэн. Тийм ч учраас саяны дүрмийн өөрчлөлтөөр энэ байдлыг тодорхой болгосон. Тухайн шатны удирдлагын баг сонгуулийн үр дүнгээр хариуцлага хүлээх заалт хэвээрээ. Гэхдээ тэрийг төв нам дээр ҮБХ хороо, дунд шатанд намын хороо нь авч хэлэлцэнэ. Ямар шалтгаантай байсныг нь ярилцаад, тухайн баг хариуцлагагүй ажилласан байна гэж үзвэл огцруулна. Өөр хүчин зүйл нөлөөлсөн байвал итгэл хүлээлгэх эсэх дээр санал хураана. Олонх нь энэ багт итгэл хүлээлгэе гэвэл үлдээнэ. Эсвэл нэр бүхий улсуудад хариуцлага тооцох ёстой гэдэг байдлаар ч юмуу тухай намын хороо, ҮБХ-ны асуудлаа дотроо шийддэг болно гэсэн үг.
-Хуучин дүрмээр намын дарга сонгуулийн үр дүнгээр ажлаа өгдөг байсан бол одоо итгэл хүлээлгэснээр дахин нэрээ дэвшүүлэх боломжтой гэсэн үг үү?
-2020 оны сонгуулийн үр дүнгээр аваад үзэхэд тухайн үеийн С.Эрдэнэ даргын багт дараагийн намын даргад өрсөлдөх оюуны чадамжтай Х.Тэмүүжин, З.Нарантуяа, Р.Амаржаргал гэх мэтийн бэлтгэгдсэн хүмүүс байсан. АН сонгуульд ялагдал хүлээнгүүт тэд багаараа автоматаар огцорсонд тооцогдох болсон. Хамгийн ноцтой нь огцорсон багийн хүмүүс дахиж намын даргад өрсөлдөх эрхгүй гээд хуучин дүрэмд заачихсан байсан. Одоо энэ шинэ дүрмийн заалтаар ҮБХ-гоор тэр хүмүүст итгэл үзүүлчих юм бол дахин сонгогдох, нэрээ дэвшүүлэх эрх нь нээгдчихэж байгаа юм. Тэгэхээр дүрэмд байсан үл ойлголцол, өөр өөрөөр тайлбарлагдаад байсан ойлгомжгүй зүйлүүдийг тодруулж өгснөөрөө энэ өөрчлөлт давуу талтай. Нөгөөтэйгүүр өмнөх дүрэм бол хүний сонгогдох эрхийг удирдлагын багт байсан гэдэг шалтгаанаар хаачихсан байсан бол одоо тухайн хүнд намын даргад нэрээ дэвшүүлэх эрхийг нь нээж өгч байгаа юм. Дээд шүүх гуравдугаар сарын 31-нд АН-ын үндсэн дүрмийн өөрчлөлтийг бүртгэж авснаар өмнө үүсээд байсан бүх эргэлзээтэй, ээдрээтэй асуудлууд цэгцэндээ орлоо гэсэн үг. Шинэ дүрмийн өөрчлөлтийн дагуу ҮБХ маань холбогдох журмуудаа өөрчлөөд, дотоод сонгуулиудаа явуулна.
Улс төрийн намын тухай хуульд “Намын эрх бүхий байгууллага” гэсэн үг байдаг. Энэ байгууллага нь юу вэ гэдгийг манай хуучин дүрэмд заагаагүй. Харин “ҮБХ бол төлөөллийн төв байгууллага” гэж тодотгосон байсан юм. Гэвч Улс төрийн намын тухай хуульд ийм үг байхгүй. Үүнээс болоод уг хуульд байгаа дотоод асуудлаа шийддэг бүх процесс манай намын өмнөх дүрэмд тодорхой бус байсан. Улс төрийн намын тухай хуулиар аливаа намын дотоодод үүссэн маргаантай асуудлыг эрх бүхий байгууллага нь хурлаараа шийднэ гээд заачихсан байгаа. Манай намын дүрэмд эрх бүхий байгууллага гэж байхгүй учраас энэ маргаантай асуудлыг хэн шийдэх нь тодорхойгүй байсан. Одоо дүрмийн шинэ өөрчлөлтөөр эрх бүхий байгууллага нь ҮБХ байна. Аймаг, нийслэлийн хэмжээнд намын хороо нь байна гээд тодорхой заагаад өгсөн. Тэгэхээр намын доторх маргаантай асуудлыг эрх бүхий байгууллага нь буюу ҮБХ дотроо хэлэлцээд шиийдэх болсон.
-АН шинэ дүрмийнхээ дагуу бүтцээ шинэчилж, ҮБХ, улс төрийн зөвлөлөө эмхлэн байгуулна гэж байсан. Ротаци яаж зарлах вэ?
-Ротацийг зохион байгуулдаг дотоод сонгуулийн хороо маань журамтай. Тэр журамд байгаа хуучин үг үсгийг шинэ батлагдсан дүрэмдээ тохируулж, сая ҮБХ-ны хурлаар өөрчилсөн. Дотоод сонгуультай холбоотой маргааныг шийдвэрлэдэг Үндсэн дүрмийн хорооны журмыг мөн өөрчлөгдсөн дүрмийнхээ заалтуудад тохируулан шинэчиллээ. Тэгэхээр энэ хоёр журмыг сая хуралдсан ҮБХ-ны хурлаар шийдсэн гэж ойлгож болно.
ҮБХ, Улс төрийн зөвлөлөө шинээр эмхлэхийн тулд өнөө маргаашгүй зохион байгуулъя гэвэл асуудал алга. Гэхдээ бүх талд байгаа намын гишүүддээ энэ асуудлаа ойлгуулж, тэгш оролцох боломжоор нь хангахын тулд эхлээд дүрмийнхээ өөрчлөлтийг танилцуулах нь зүйтэй гэж үзээд, гишүүддээ шинэ дүрмээ сурталчлан таниулах саналыг бид гараад байгаа юм. Яагаад гэвэл өнгөрсөн хугацаанд үргэлжилсэн маргааны аль ч талд нь ороогүй гишүүд олон бий. Ер нь АН-ынхаа бүх гишүүддээ шинэ дүрмийн өөрчлөлтөө тайлбарлаж, ойлгуулаад, дараа нь ҮБХ-ныхоо сунгааг зарлах нь зүйтэй гэдэг саналууд гарч байна. ҮБХ маань шинэ дүрмийн дагуу дахин шинээр бүрдэх ёстой. Иймд АН-ын бүх гишүүн ҮБХ-ныхоо сонгуульд идэвхтэй оролцох ёстой. Фракц харгалзахгүй ҮБХ-ндоо ороод ир. Тэндээ эрх бүхий байгууллагын хувьд намын асуудлаа өөрсдөө дотооддоо шийдье гэдэг дүрмийн өөрчлөлт хийсэн, тэр дагуугаа асуудлаа яриад явъя аа л гэж байгаа юм.
-АН-ын дүрмийн асуудал хуулийн хүрээнд шийдэгдчихлээ. Дотоод маргаан нэг талдаа гарах болоогүй юу. Дээд шүүх дүрмийн өөрчлөлтийг бүртгэсэн асуудлыг нөгөө тал арай өөрөөр тайлбарлаж байгаа харагдсан?
-Хууль эрх зүйн хувьд бүх асуудал нэг талдаа гарчихсан. Тэрийгээ гишүүддээ ойлгуулж, оролцоог нь хангана. Дээд шүүхийн шийдвэр бол эцсийнх байдаг. Шүүхийн шийдвэрийг шүүх өөрөө л тайлбарлана. Тэрнээс АН-ын жирийн гишүүдийг төөрөгдүүлэх зорилгоор Дээд шүүхийн шийдвэрийг хэн нэгэн өөрийн үзэмжээр тайлбарлах нь утгагүй, арга ядсан үйлдэл.
-Энэ сарын 7-нд АН-ын даргыг батламжлах их хурлыг нөгөө тал зохион байгуулсан шүү дээ?
-Энэ бол дүрмийн хууль бус үйл ажиллагаа гэдгийг ҮБХ-ны хурлаар хэлэлцэж тогтоосон. Яагаад гэвэл Дээд шүүх АН-ын шинэ дүрмийг бүртгэж авсан өдөр буюу өнгөрсөн гуравдугаар сарын 31-нээс хойших бүх үйл ажиллагаа шинэ дүрмийн дагуу болох ёстой.
-АН удаан хугацаанд хагаралтай явлаа. Сөрөг хүчингүй эрх баригчид яаж галзуурдгийг харцгаалаа. Одоо та бүхнийг намаа эмхлээд сөрөг хүчний үүргээ биелүүлэхийг нийгэм хүсч байна шүү дээ?
-“Сөрөг хүчингүй” гээд байгаа хэлц бол цар тахлын хуультай холбоотой юм. Ковидын хуулиар Засгийн газар үнэмлэхүй эрх мэдлийг өөртөө авсан. УИХ-ын хянан шалгах, төсвөө хуваарилах, хянах бүх эрх мэдэл засагт төвлөрсөн. УИХ дахь олонх хүртэл засагтаа хяналт тавьж чадахгүй байгаа. Өөрөөр хэлбэл, ковидын хуулиас болоод сөрөг хүчингүй эрх баригчид биш, УИХ-гүй Засгийн газар ажиллаад байгаа юм. Тэд сөрөг хүчний хийж болох бүх үйл ажиллагааг ковидын хуулиар хорьчихсон. Чуулганы танхимд АН-ын бүлгийн гишүүд маань үг хэлэх, хурлаа орхих, шаардлага хүргүүлэхээс өөрөөр тэмцэх бүх боломжийг боомилчихсон. Хөл хориог цуцлангуут залуучууд тэсвэр алдан төв талбайд гарч ирж жагслаа. Тэрнээс өмнөх жагсаал цуглаантай холбоотой бүх үйл ажиллагааг цагдаа нар тараадаг байсныг бүгд мэднэ.
-Үнэ тогтоох хуулийг АН нэлээд эсэргүүцсэн ч олонх баталсан. Хуулийн сул тал нь юу вэ?
-Үүнийг заавал хууль болгож батлахгүйгээр Засгийн газар, Монголбанктай хамтран хэрэгжүүлж болох хөтөлбөр юм. Тэгээд ч нэг жилийн хугацаатай хууль гэж юу байхав дээ. Засгийн газар хариуцлагаас мултрах гэж оролдож байна гэж АН дүгнэж байгаа. Яагаад гэвэл, Засгийн газар дараа нь алдаагаа УИХ руу тохож, хариулагаас мултрах гэсэн оролдлого. Нөгөөтэйгүүр үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр батлагдахдаа хэдэн төгрөгийн үйл ажиллагаа явуулах гэж байгаа юм, ямар эх үүсвэрээр санхүүжүүлэх гэж байгаа юм, ямар хэмжих нэгжийн үнэ юм, хэн хянах юм, хэн хариуцлага хүлээх зэрэг нь тодорхойгүй. Жишээлбэл, шатахуун, гурил, махны үнийг барина гээд байна. Хэдий хэмжээний мөнгө зарцуулж, хаана, яаж нөөцлөх гэж байгаа нь бүрхэг. Хэлэлцүүлгийн үеэр АН-ын бүлэг дээрх зүйлүүдийг тодорхой болгох шаардлага тавьж, завсарлага хүссэн. Гэвч 30-хан минутын завсарлага өгөөд хуулийг хүчээр баталсан. Тэгэхээр асар их мөнгийг зүгээр л хэвлэх гэж байгаа юм байна. Хэн ч хариуцлага хүлээхгүй юм байна. Гол үр дагавар нь эдийн засгаа алж байгаад байна. Эргээд сэргэхгүйгээр эдийн засаг уруудлаа. Бүх иргэнд бизнес эрхлэх эрх чөлөөг олгож байж эдийн засаг сэргэдэг. Гэтэл одоо эсэргээрээ төр бүгдийг авах чиглэл рүү яваад байна. Бага багаар авторитор дэглэм рүү шилжих бодлого явуулаад байна, энэ эрх баригчид.
-Төсвийн тодотгол Засгийн газраас оруулж ирлээ. Таналт хийх ямар боломжууд харагдав?
-Эдийн засаг хямралтай үед эргээд орлого олдог салбар руугаа хөрөнгө оруулах ёстой. Гэтэл тодотголд янз бүрийн хөшөө дурсгал, музей, соёлын төв, элдэв цогцолбор зэрэг байшин барилгын ажлуудаа танаагүй оруулж иржээ. Үүнд АН-ын бүгээс нэлээд шүүмжлэлттэй хандаж байгаа. Хэмнэх ёстой төсвөө хэмнээгүй байна. Аймгуудад ялгавартай хуваарилсан төсөв нь ч хэвээрээ. Хэнтий аймгийн төсөв бусад аймгаас хоёр дахин их байх жишээтэй. Тиймээс хүүхдүүд аль тойрогт төрснөөс шалтгаалж, алагчилсан нөхцөлд сурч боловсорч байна. Хэдхэн дарга, сайдын тойргийн иргэд л давсан их сургууль, цэцэрлэгтэй, хөшөө дурсгалтай амьдрах гээд байна шүү дээ. Үнэхээр хэмнэлтээ оновчтой хийгээгүй байна. Мөн Засгийн газар УИХ-аас бүх эрх мэдлийг нь "булаасан" ковидын хуулиа цуцлахгүй байна. УИХ-ын гаргасан шийдвэрийг гүйцэтгэх засаглал буюу Засгийн газар хэрэгжүүлдэг. Гэтэл цар тахлын хуулиар засаглал хуваах тогтолцоог гажуудуулсан. Жагсагчдын тавьсан шаардлагад нийцүүлж Засгийн газар нь түрүүлж гаргасан шийдвэрт нь УИХ тохируулж төсвөө тодотгож байх жишээтэй. Тэгэхээр засаглал хуваах Үндсэн хуулийн тогтолцоог нураах чиглэл рүү маш буруу жишиг тогтоож байна. Зөвхөн эдийн засгаа алаад зогсохгүй тогтолцоогоо нураах маш аюултай, дураараа авирлалт хэрээс хэтэрлээ.
М.Мөнхцэцэг
