Монгол улсад шатахууны зах зээлийг “ноёрхож”, энэ салбарын гол тоглогч болоод багагүй хугацаа өнгөрүүлж буй компани бол “Трафигура”. Тус компанийн удирдлагууд нь Швейцарь иргэншилтэй Оросууд байдаг бөгөөд уг компани Сингапурт төвтэй. Харин тус компанийн Монгол дахь сүлжээг хариуцсан хүн нь Э.Жононбаяр гэх 1987 оны залуу байдгийг бултаараа мэддэг болоод удаж байна.
Энэ компани Монголын зах зээлд хуурамч шатахуун гэгдээд буй газрын тос, нефтийн завсрын нэмэлт бүтээгдэхүүнийг нэрж, холин авто шатахуун болгон хэрэглэгчдэд нийлүүлдэг. Өөрөөр хэлбэл өдөрт 280 вагон бодисыг тээвэрлэн ирж, керосин, нафта буюу нефтийн нэрлэгийн фракц зэргийг хольж, нэрж гаргасан шатахуунаараа Монголын шатахууны зах зээлийн 20 хувийг дангаараа эзэгнэж, 200 мянган тонн гаруйг ард иргэдэд зардаг гэх мэдээлэл байдаг. Ийнхүү хольж гаргасан шатахуунаа 2015 оноос 2021 оны 8-р сар хүртэл ямарч татвар төлөлгүйгээр худалдан борлуулж, их хэмжээний ашиг олдог байсан. Нэг үгээр хэлбэл үндэстэн дамнасан гадны компани манай улсын стратегийн гол бүтээгдэхүүний толгойд заларч, Монголчуудад хольж гаргадаг шатахууны хольцоо улсын хилээр нэг ч татвар төлөхгүйгээр оруулж ирэн “монопол” байдлаар зоргоороо аашилж ирсэн.
Харин 2021 оны 8-р сард Газрын тос, нефтийн завсрын нэмэлт бүтээгдхүүнээс Онцгой албан татвар авах тухай хууль батлагдсанаар улсад татвар төлж эхэлсэн байдаг. Гэвч энэ Онцгой албан татварын тухай хуулийг эсэргүүцэж, Үндсэн хуулийн цэц уг маргааныг нь хүлээж аваад буй.
Тэгвэл Үндэсний Аудитын газраас 2021 оны Газрын тос, нефтийн завсрын нэмэлт бүтээгдэхүүний талаар төрөөс хэрэгжүүлж байгаа бодлого, үйл ажиллагааны хэрэгжилт, үр дүнд хийсэн 2022 оны тайланд “Төрөөс баримтлах бодлого, хуулийн хэрэгжилтийг бүрэн хангаж ажиллаагүйгээс газрын тосны завсрын нэмэлт бүтээгдэхүүнд тавих хяналт эзэнгүйдэж байна” гэж хамгийн эхэнд тодоос тод дүгнэсэн байна.
Дээрх хуулийн маргаантай асуудал нийгмийн гол анхаарлын төвд орсон тул “Трафигура” гэх компанитай холбоотой баримтуудыг дурьдая.
ТРАФИГУРАГИЙН ХАМААРАЛ БҮХИЙ ЛЕКС ОЙЛ ХХК ГАЗРЫН ТОС, НЕФТИЙН НЭМЭЛТ БҮТЭЭГДЭХҮҮНИЙ 96 ХУВИЙГ ДАНГААРАА ИМФОРТЛОГЧ
Үндэсний аудитын газраас 2021 оны Газрын тос, нефтийн завсрын нэмэлт бүтээгдэхүүний талаар төрөөс хэрэгжүүлж байгаа бодлого, үйл ажиллагааны хэрэгжилт, үр дүнд хийсэн тайланд уг төрлийн нийт импортын бүтээгдэхүүний 96 хувийг ганцхан компани эзэлж байгааг онцолсон байна. Энэ бол Лекс Ойл ХХК.
ТРАФИГУРА ШАТАХУУН ХОЛЬЖ ГАРГАЖ ЭХЭЛСНЭЭР КЕРОСИНЫ ИМПОРТ 10 ДАХИН, ГАЗРЫН ТОСНЫ ХҮНД ФРАКЦЫН НЭГДЛИЙН ИМПОРТ 47 ДАХИН ӨСӨВ
Керосин, нафта зэрэг нэмэлт бүтээгдэхүүнийг шатахуунд хольж стандартын бус шатахуун үйлдвэрлэхээс өмнө буюу 2015 онд газрын тос, нефтийн бүх нэмэлт бүтээгдэхүүн нийлээд дөнгөж 21 мянган тонн байв. Энэ хэмжээ зөвхөн зэсийн баяжмалд ашиглагдаж байлаа. Харин 2015 онд авто бензин, дизелийн түлшинд онцгой албан татвар тогтоож, газрын тосны завсрын болон нэмэлт бүтээгдэхүүнд татвар тогтоогоогүйгээс 2016 оноос газрын тосны завсрын нэмэлт бүтээгдэхүүний импорт эрс нэмэгдэж, 2015 оноос импортын хэмжээг 2021 онтой харьцуулахад керосины импорт 10 дахин, газрын тосны хүнд фракцын нэгдлийн импорт 47 дахин өссөн байна.
Уг статистик мэдээлэл нь эдгээр химийн бодисыг шатахуунд хольж, хуурамч шатахуун үйлдвэрлэдэг гэдгийг тодорхойлох болов уу. Ийнхүү эрс нэмэгдсэн керосин, нафта зэрэг химийн бодисын имфорт 2021 оноос татвартай болсноор буурч эхэлсэн нь ч сонирхол татна. Энэ тоо Монгол улсад татвар байдлаар хэр их хэмжээний мөнгө төсөвт төвлөрөх байсныг болон тус компани хэр хэмжээний ашиг олсныг гэрчилнэ.
БҮХ ТӨРЛИЙН ШАТАХУУНЫ БОРЛУУЛАЛТ ИМПОРТООСОО 66 ХУВЬ ХҮРТЭЛ ИЛҮҮ ГАРАВ
Иргэд, аж ахуй нэгжүүдэд худалдагдсан шатахуун импортлогдсон хэмжээнээсээ илүү гарна гэдэг туйлын хачин. Угтаа шатахууны борлуулалт-импорт нь үсрээд л тэнцэх учиртай. Гэтэл борлуулалт нь 66 хувь хүртлээ илүү байсан гэдэг нь дээр дурьдагдаж буй химийн бодисыг хольж хуурамч шатахуун үйлдвэрлэдэг гэдгийг баталж буй баримт юм. Бүх төрлийн шатахууны 2017-2021 оны импорт болон борлуулалтын хэмжээг харьцуулж үзэхэд тухайлбал, 90-с доош октантай автобензиний борлуулалт нь импортоосоо 2017 онд 48%-иар, 2018 онд 19%, 2019 онд 5%, 2020 онд 66%, 2021 онд 8%-иар тус тус давсан үзүүлэлттэй байна.
2017-2021 онуудад борлуулсан автобензин, дизель түлшнийхэмжээимпортын хэмжээнээс их байгаа нь газрын тосны завсрын нэмэлт бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэлийн бус аргаар бий болгож борлуулдаг байх эрсдэлтэй байна гэж Үндэсний аудитын газраас дүгнэн УИХ, ЗГ, УУХҮЯ, АМГТГ, МХЕГ, ГЕГ-т зөвлөмж хүргүүлсэн байдгийг сануулъя.
