Төрийн нэр хүнд уналаа л гэнэ. Хуулийн нэр хүнд ч бас базаахгүй л байх шиг. Өөрсдөө зүгээр байхад дуртайдаа унаад байдаг зүйл уг нь биш л дээ. Ард нь ч юм уу, урд нь юм уу гараад унагаад байгаа эзэн байж л таараа. Ялангуяа Монголчуудын хувьд ТӨР-өө заавал эзэнжүүлж, “имэрч”, “барьж” ирсэн түүхэн уламжлал, сэтгэлгээний соёлтой ард түмэн. Би бол хувьдаа үүнийг анхлан үүсэн бүрэлдсэнээсээ эхлээд 2100 жил тасралтгүй НЭГ хүний засаглалтай явж ирсэн төр ёсноос үүдэл улбаатай л гэж хардаг. ТӨР гэхээр л хаан нь, ноён нь харагддаг, тэр хүнээрээ эргээд ТӨР-өө хардаг, хүндэлдэг, дээдэлдэг. Тийм л ард түмэн бид. Энэ уламжлалт сэтгэлгээний соёл эдүгээ ардчилал, парламентат ёстой хамт хувьсан баяжиж байх шиг...
Монгол Улс 1990 оны ардчилсан өөрчлөлтөөс хойш сонгодог утгаар нь олон намын тогтолцоонд суурилсан парламентат ёсыг төлөвшүүлж явна. “Сонгодог” гэж онцлоод байгаа парламент нь үндсэн хоёр чиг үүргийг хадгалдаг. Нэг нь хууль тогтоох, нөгөө нь ард түмний төлөөллийг хангах. Энэ хоёр чиг үүргийг ихэнх холбооны улсуудад 2 шатлалтай парламентад тараан байршуулж хуваарилдаг бол ганц парламенттай улсад нэгтгэгдэн төвлөрдөг.
Парламент бол хууль тогтоох байгууллага. Нэгэн зэрэг тэр бол төлөөлөгчдийн байгууллага. Төлөөлөгчдийн байгууллага гэх утгаараа дараахь 4 хэв шинжийг зүй зохистой хангаж байж сая ард түмэндээ хүлээн зөвшөөрөгддөг:
- 1.Нутаг дэвсгэрийн буюу газар зүйн төлөөлөл
- 2.Нийгмийн доторх сонирхлын бүлгүүдийн төлөөлөл
- 3.Улс төрийн намын буюу үзэл суртал, бодлогын төлөөлөл
- 4.Нас, хүйс, баян, ядуу, шашин, хэл соёл, үндэстэн, ястаны буюу нийгмийн бүтцийн төлөөлөл
Эдгээр 4 төлөөлөл аль нэг нь баланс алдагдаад ирэхээр төлөөллийн тэнцвэр алдагдаж, ноён нуруу нь гажиж, олон түмний төрдөө сэтгэл ханамжгүй байх хандлагад нөлөөлж эхэлдэг.
- 1.Парламент бол нутаг дэвсгэрийн буюу газар зүйн төлөөлөл, тусгал мөн
Манай улсын хувьд нутаг дэвсгэр, газар зүйн төлөөлөлд ихэд дулдуйдаж сонгуулийн мандатаа түлхүү хуваарилж ирсэн тал бий. УИХ-ын 76 гишүүний 2/3 нь хөдөө орон нутгаас, 1/3 нь Улаанбаатар хотоос 1990-2012 оныг хүртэл сонгогдож ирсэн байдаг. Хамаг улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт сумд руу явчихлаа, зардлаа хэзээ нөхөх нь мэдэгдэхгүй зам, цахилгааны шугам болоод дууслаа, хүн амын тал нь амьдардаг нийслэлчүүддээ дорвитой юм гялайлгасангүй гэх шүүмжлэл, яриа байсаан байсан. Хэн мөнгө шийдэж байна, түүнд л эрх мэдэл оршдог нь үнэнээс хойш парламентын бүрэлдэхүүн газар зүйн төлөөллийн балансаа хэт алдахаар ийм байдал үүсдэг нь зүй ёс. Үүнийгээ ч Монголын парламент өөрөө засаж эхэлсэн байдаг. 2012 оны УИХ-ын сонгуульд хувь тэнцүүлсэн элемент орж ирж, парламентын 1/3 нь буюу 28 гишүүн нь намын жагсаалтаар хувь тэнцүүлсэн тогтолцооны үр шимээр ордог болсон нь дээрх гажуудсан байсан газар зүйн төлөөллийн балансыг угтаа тэнцүүлэхэд чиглэсэн алхам байлаа. Учир нь энэхүү жагсаалтын гэх 28-д ямар нэгэн нутаг дэвсгэрийн амбиц тухайлан үнэртэхгүй болж ирсэн нь илтэд мэдэгдэх болсон. Магадгүй Та анзаараагүй байж мэднэ. Тэгэхдээ эргээд нэг хар, бод. Жагсаалтаар гишүүн болсон Сү.Батболд, З.Энхболд, Ц.Нямдорж, Ч.Сайханбилэг, Д.Дэмбэрэл, Х.Тэмүүжин, Ж.Энхбаяр, Р.Гончигдорж гэх хүмүүс аль нэг дов жалга, нутаг дэвсгэрийн төлөө өнгөрсөн 4 жилд арай илүү дуугарсан гээд Та хэл дээ. Тийм зүйл огтхон ч байсангүй. Тэд харин ч эсрэгээрээ улс орны хэмжээний нийтлэг том асуудал дээр илүү дуугарч, ажиллаж цаг гаргасан дүр зураг харагдаж байна. Одоо дахиад нэг тоо харъя. 2000 оноос хойш М.Энхболд, Ц.Батбаяр, Б.Билэгт, Г.Мөнхбаяр нар нийслэлийг 11 жил удирдсан ба энэ хугацааны төсөв нийлээд 935 тэрбум төгрөг байсан бол Э.Бат-Үүл сүүлийн гурван жил хагасын хотын төсвийн орлого 1.878 их наяд төгрөг буюу 11 жилийн нийслэлийн төсвийн орлогоос хоёр дахин их мөнгө “мэддэг” болжээ. Энэ нь одоогийн парламентын төлөөлөл газар зүйн хүчин зүйлийн хувьд нийслэлд бодлогоо илүү хандуулсан, анхаарсаны тод баримт. Хамгийн сүүлд гэхэд л нийслэлийн татварыг бий болгож, нийслэл өөрөө түүнийгээ мэдэх эрхийг УИХ шийдсэн байна. Хэдийгээр хувь тэнцүүлсэн тогтолцоогоор сонгогддог 28 гишүүн нь нийт ард түмний өгсөн саналын тусгал боловч тэд хүн ам, сонгогчид зонхилж буй бүс нутаг, газар зүйн төлөөлөл, дуу хоолой болдог нь ийнхүү парламентат ёсны төлөвшилд шинэ өнгө, соёл нэвтрүүлж нэгэнт эхэлжээ.
- 2.Нийгмийн доторх сонирхлын бүлгүүдийн төлөөлөл, тусгал мөн
Нийгэм өөрөө маш олон өнгөтэй, сонирхлын бүлгүүдээс бүрддэг. Хуучнаар бол ажилчин, малчин, сэхээтэн заавал АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн дунд байдаг байлаа. Хэлбэрийн төдий байсан гэж одоо шүүмжилдэг ч гэсэн энэ бол сонирхлын бүлгүүдийн төлөөллийг жигд хангаж, тэр хирээр хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлаа нэмэгдүүлж буй асуудал гэдгийг нь бол бид одоо хүлээн зөвшөөрөх л ёстой. УИХ-ын гишүүн байсан хамгийн сүүлийн малчин бол хөдөлмөрийн баатар Н.Намхайнямбуу гуай/1992-1996 оны УИХ-д/ байсан байх жишээтэй. Тэгвэл одоогийн парламентыг Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн 90 хувь нь компаний захирлууд болчихлоо гэж шүүмжилж байна. Бизнес эрхлэгчид бол нийгмийн том бүлэг. Тэгэхдээ тэд Монголын нийгмийг 90 хувьтай төлөөлөх ёстой гэвэл бас л асуудал. Нобелийн шагналт зохиолч Б.Рассель “Хүн бүр өлсөж байснаас адилхан хооллож байхыг хүсдэг.” гэж хэлсэн нь бий. Магадгүй энэ бол нийгмийн төлөв байдал биз. Өөрөө бардаггүй юмаа гэхэд өөрийнх нь бодож байгааг, хүсэж байгааг, хэлээсэй гэж байгааг төлөөлдөг хүнд хэн дургүй байна гэж. Энэ бол төлөөллийн зарчим. Парламент чухамхүү ийм олон янзын өнгө, дуу хоолой гарч байх ёстой талбар. Тэр нь солонгорч өгөхгүй, нэг өнгөтэй харагдаад ирэхээр л нийгэм уйдаж, ямар нэгэн өөр юм хүсч ирдэг. Энэ бол нийгмийн хууль. Жишээ нь өмнөх парламентад малчдын дуу хоолой болж, малчдын төлөөлөл болж байсан Д.Балдан-Очир шиг өнгө энэ парламентад алга л байна. Р.Бурмаагаа тэд нэг л өөрийн хүн мэт хүлээж авахгүй байх шиг. Тариаланчид мөн адил. Ш.Гунгаадорж, Р.Содхүүгээр дамжиж парламентад сонсогддог байсан тариаланчдын дуу хоолой алга болчих шиг боллоо. Сонгуулийн шинэчлэл, сонирхлын зөрчлийн хууль гээд өөрийгөө золин гал атгаад ч болов реформ хийчихдэг Ж.Сүхбаатар шиг мэргэшсэн хуульчид байх л ёстой талбар. Энэ мэтээр нийгмийн бүлгүүдийн төлөөллийн жин парламентын хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал, үнэлэмжинд нөлөөлж буй жишээ баримт дурьдаад байвал дуусахгүй.
- 3.Парламент бол улс төрийн намын буюу үзэл суртал, бодлогын төлөөлөл, тусгал мөн.
Парламент бол угтаа бодлогын өрсөлдөөний талбар. Уг нь цирк биш л дээ. Тэхдээ үзэгчид алиалагчид дуртай л байдаг. Ялангуяа хүүхдүүд. Улс төрийн намууд бодлогын нам байж, төрөө тархины тураалд оруулахгүй байх хариуцлагыг энд л үүрдэг. УИХ 76 бие даагчаас бүрдвэл жишээ нь эргээд л тарж таарна. Тогтвортой бодлого, нэгдмэл үзэл санааг тээгч нь гарцаагүй улс төрийн нам л даа. Сайхан муухай харагдаж байгаа нь юу юм гэхээс. Ингээд л энийг орхичихъё. Угаасаа надаар хэлүүлэлтгүй бүгд өөртөө итгэл үнэмшилтэй юм чинь...
- 4.Парламент бол нас, хүйс, баян, ядуу, шашин, хэл соёл, үндэстэн, ястаны буюу нийгмийн бүтцийн төлөөлөл, тусгал мөн.
Саяхан манай парламент эмэгтэйчүүдийн 20 хувь байсан квотыг 30 болгож нэмэгдүүлсэн хууль баталлаа. Уг нь манай улсын хүн амын 30 хувь нь эмэгтэйчүүд биш л дээ. 50 гаруй хувь нь эмэгтэй. Тэгэхдээ энэ жендерийн төлөөллийг тэгш хангана гээд хуулиар парламентын гишүүд эрэгтэй, эмэгтэй 50/50 байна “хүч хэрэглэж” зохицуулж болдоггүйд хэргийн учир бас байна. Үүнтэй адилхан залуучууд илүү давамгайлах ёстой гэх аргагүй. Сонгогчид л өөрсдөө мэднэ шүү дээ. Үндэстэн, ястаны асуудал ч гэсэн төлөөллийн хувьд маш чухаг хүчин зүйл байдаг. Англи, Афганистанаас эхлээд олон үндэстэнээс бүрддэг улс орнууд тухайлан жижиг үндэстэн, ястанаа орхиж гомдоолгүй мандат хуваарилах сонгуулийн тогтолцоог бүрдүүлсэн байдаг. Аминдаа л тэднийгээ салан тусгаарлах сэдэл рүү түлхчихгүй байх гэж шүү дээ. Манай Улсын хувьд энэ асуудлыг орон нутаг дахь мандатын тоог зохистой байлгах байдлаар хангаж ирсэн. Жишээ нь: буриад ястанууд оршин суудаг Дорнод, Хэнтий аймагт 2 мандат байгаа нь аль нэг дээр нь буриад хүн сонгогдох боломжийг нээж байгаа хэрэг. Хэрэв эдгээр аймаг нэг болчихвол тэдний хувьд хаалга хаагдлаа л гэсэн үг. Үндэстэн, ястаны асуудал өөрөө их эмзэг, үүнээс илүү заавал дэлгээд байдаг ч асуудал биш учраас ингэсгээд орхиё.
Сүүлийн үед сонгуулийн мандатыг хүн амынх нь тоогоор шударгаар, тэгш хуваарилъя гэдэг зүйл их сонсогдох боллоо. Нийслэлийн ИТХ-ын дарга Д.Баттулга “нийслэл хотын нийт иргэдийн өмнөөс” 2014 оны байдлаар нийслэлд 1314500 хүн буюу нийт хүн амын 44 хувь нь оршин суудаг тул УИХ-ын 48 мандатын 21-ийг нийслэлд хуваарилахыг хүсчээ. УИХ-ын дарга З.Энхболд дарга твиттер хуудсаараа “2015 оны 12 дугаар сарын 31-ний байдлаар нийт хүн ам 3.061.599, үүнээс Улаанбаатарт 1.398.449 буюу 45.68 хувь нь байна.” гэж бичиж. Э.Бат-Үүл дарга ч нийслэлийн 500 мянган хүн парламентад төлөөлөлгүй байна гээд байр сууриа илэрхийлээд авлаа. Тоо боддог хүнд бол гарцаагүй л юм яриад байгаа мэт.
Би дээрх хүмүүсийн тайлбарт ямар нэгэн үгүйсгэл, эсхүл мухраар дэмжсэн тодотгол хиймээргүй байна. Сонирхол ч алга. Тэгэхдээ дуугүй байж тэсэлгүй нэг л зүйлийг хэлмээр байна. Тэр нь хүн амын тоо бол парламентын мандатын тоог хуваарилахад харгалздаг гол хүчин зүйл мөн боловч цорын ганц хүчин зүйл биш юм шүү гэдгийг. Нуршин нуршин дээрх 4 хүчин зүйлийг дурьдсан нь ийм л учиртай. Эцсийн эцэст АРД ТҮМЭНДЭЭ ХҮЛЭЭН ЗӨВШӨӨРӨГДСӨН ТӨЛӨӨЛӨЛТЭЙ ПАРЛАМЕНТ Л ХҮЧТЭЙ ТӨРИЙН ҮНДЭС юм.
Баттөмөрийн ЭНХБАЯР
Хуульч
2016-01-21
