Газар хөдлөлтийн идэвхжилийн талаар ШУА-ийн Одон орон, геофизикийн хүрээлэнгийн Газар хөдлөлт судлалын үндэсний мэдээллийн төвийн эрхлэгч, доктор А.Мөнхсайхантай ярилцлаа.
-Турк, Сирийн нутагт хоёр ч удаа томоохон газар хөдлөлт бүртгэгдэж олон арван хүний амь нас эрсдээд буй. Үүнийг дагаад цахим сүлжээгээр дэлхийн тектоник хавтан бүгд чичирхийлж, хөдөлгөөнд орсон гэж боллоо. Энэ үйл явц боломжтой юу?
-Дэлхий өөрөө тодорхой хэмжээний тектоник хөдөлгөөн байнга хийдэг. Үүний улмаас маш олон хавтан хоорондоо мөргөлдөж, зөрөлддөг. Энэ болгоны хил заагаар хүчтэй хөдөлгөөн явагдана. Хүн төрөлхтөнд мэдэгдсэн нийт газар хөдлөлтийн 80 гаруй хувь нь хавтангуудын хил заагаар, өмнө хүчтэй мэдрэгдсэн бүс нутагтаа л болдог.
Турк, Сирийн нутаг нь газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүс. Зүүн антолын хагарал гэх 100 км урт үргэлжилсэн хагарлын систем дээр болсон юм. Даваа гарагийн өглөө үүрээр 7.8 баллын газар хөдлөлт болж, түүнээс хойш өнөөдрийн байдлаар хүнд мэдрэгдэх газар хөдлөлт нь 400 гаруй мэдэгдсэн байна. 15000 гаруй хүн нас барсан гэх мэдээг олон улсын мэдээллийн сайт дээрээс харлаа. Туркийн зүүн урд Сиритэй ойрхон бүс нутагт чичирхийлэл болсны улмаас аль алинд нь хохирол учирсан. Газар хөдлөлт хил хязгааргүй.
Дэлхийн тектоник хавтан бүгд хөдөлгөөнд орсон гэдэг нь худлаа. Дээрх бүс нутаг нь газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүс нутаг. Туркт 7 магнитудын газар хөдлөлт 20 гаруй удаа болж байсан. Тэгэхээр зөвхөн энэ хөдөлгөөнөөс болж, газар хөдлөлт ихэслээ багаслаа гэж ойлгож болохгүй.
-Турк, Сирийн бүс нутагт болсон газар хөдлөлт газрын гадаргад ойр учраас их хэмжээний хохирол учруулсан гэсэн?
-Тийм. Туркт магнитуд нь 7.8-тай газар хөдлөлт 18 километрийн гүнд буюу газрын гадаргад их ойр болсон. Тиймээс өргөн талбайг хамарч чичирхийлэл үүсгэсэн байгаа юм. Хэрэв энэ газар хөдлөлт 70-80 км гүнд үүссэн бол одоо учраад буй гамшиг 2-3 дахин буурах магадлалтай. Газар хөдлөлт газрын гадаргад ойрхон байх тусмаа үзүүлэх хохирол нь их байна. Хэрэв 300 километрийн гүнд газар хөдлөлт болбол түүний чичирхийлэл газрын хөрсөнд бага мэдрэгдэнэ. Дээрээс нь газар хөдлөлт хүн ам, барилга хэр их төвлөрсөн газар болж байна гэдгээс шалтгаалж, үзүүлэх хохирол нь өөр, өөр байна.
Жишээлбэл, Монгол орны тухайд газар хөдлөлт ихэвчлэн 20-иод километр орчим гүнд үүсдэг. Энэ нь гүехний газар хөдлөлт. Гэтэл Японд нэг хавтан нөгөө хавтангийнхаа доогуур шургаж орох үзэгдэл 300-400 километрийн гүнд болох нь бий. Хаана, хэдий гүнд хөдөлгөөн явагдана тэнд л газар хөдлөлт болно.
-Монгол Улс өөрөө газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүсэд оршдог. Тэгэхээр хэдэн магнитудын газар хөдлөлт болох боломжтой вэ?
-Газар хөдлөлтийн бүсийг өнгөрсөн хугацаанд болсон хүчтэй газар хөдлөлтийн үечлэлээр тодорхойлдог. Монгол оронд өнгөрсөн зуунд найман магнитудын хүчтэй газар хөдлөлт дөрвөн удаа болсон нь Төв Азийн газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүс нутагт оршдог гэдгийг илэрхийлж байгаа юм. Ер нь магнитуд 7-оос дээш газар хөдлөлт 20 орчим удаа болсон.
Газар хөдлөлт хаа хамаагүй болохгүй. Урьд өмнө нь хүчтэй хөдлөлт болсон идэвхтэй структураа дагадаг. Үүнийг хаана, ямар хүчтэй болох вэ гэдгийг өмнөх тохиолдлуудад анализ хийж, идэвхтэй хагаралд нарийвчлан судлах зэргээр гаргаж болно. Гэхдээ өнөөдөр эсвэл маргааш болох уу гэх цаг хугацааны хувьд урьдчилан хэлэхэд хэцүү. Тийм учраас газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүс нутагт амьдардаг бол эрсдэлээ тооцоолж, өөрийгөө хамгаалах дадал туршлагатай байх ёстой.
-Манай улсад газар хөдлөлтийг бүртгэх хэдэн станц байдаг вэ? Тус төхөөрөмж хүчин чадал, тоо хэмжээний хувьд мэдээллийг үнэн зөвөөр, цаг алдалгүй өгч чадах уу?
-Монгол орны нутаг дэвсгэрт манай хүрээлэнгийн харьяа 120 гаруй газар хөдлөлт бүртгэх станц байрлуулсан. Энэ төхөөрөмж дэлхийн бусад улсын хэрэглэж байгаатай адил чанартай. Мэдээлэл боловсруулалтын систем маань ч дэлхийн түвшинд хүлээн зөвшөөрөгдөнө. Харин Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд 20 гаруй байршилд 120 гаруй станц байна гэдэг чинь харьцангуй бага тоо. Хангалтгүй. Гэтэл Японд нэг институцийн харьяа гэхэд 1000 гаруй станц ажилладаг.
-Танай хүрээлэнгийн хувьд сүүлийн үед газар хөдлөлтэй холбоотой ямар судалгаа, шинжилгээ хийж байна вэ?
-Монгол орны нутагт анхны газар хөдлөлт бүртгэх станцыг 1957 оны долдугаар сарын 6-нд байгуулсан. Түүнээс хойш болж буй хүчтэй хөдлөлт, түүхэнд болсон газар хөдлөлтийн ул мөр, идэвхтэй хагарлуудын геологи, тектоник, цардасны шилжилт хөдөлгөөн гээд бүхий л талын судалгааг хийж байна. Манай хүрээлэнгээс Монгол орны газар хөдлөлтийн ерөнхий болон аймаг, сум, суурингийн бичил мөчлөгийн зургийг боловсруулж, Барилга хот байгуулалтын яаманд хүлээлгэж өгдөг. Энэ хаана, хамгийн ихдээ хэдэн баллын чичирхийлэл үүсэх боломжтойг тооцоолно гэсэн үг. Үүний үр дүнд тус бүс нутагт барьж байгаа барилгуудыг судалгаанд дурдсан баллын чичирхийллийг тэсвэрлэх хэмжээнд барих юм. Жишээ нь нэг бүсэд найман магнитудын газар хөдлөлт боломжтой гэж тодорхойлсон бол тэнд найман баллд тэсвэртэй барилга байгууламж барих юм.
Дээрх судалгааг хийхдээ тухайн бүс нутагт нөлөөлж болохуйц идэвхтэй хагарал болон хүчтэй газар хөдлөлтийн голомтуудыг шинжилсний үндсэн дээр Улаанбаатар хот 6-9 баллын бүсэд оршиж байгааг тодорхойлсон. Нийслэл орчимд идэвхтэй Эмээлт, Хустай, Авдар, Шархай, Гүнж, Мөнгөнморьт зэрэг зургаан хагарал байдаг. Мөн Улаанбаатар хотыг дайрсан буюу Нарангийн энгэрээс Налайх хүртэл 50 гаруй километр урт үргэлжилсэн долоо дахь хагарал гэж бий. Энд судалгааны ажил хийгдэж байна. Гэхдээ тус хагарлыг дагасан газар хөдлөлтийн идэвхжил одоохондоо ажиглагдаагүй. Харин бусад хагарлын хувьд буюу Эмээлт, Хустай орчимд хагарал дагасан газар хөдлөлт байнга бүртгэгддэг.
-ШУА-ийн Одон орон, геофизикийн хүрээлэнгийн Газар хөдлөлт судлалын үндэсний мэдээллийн төвд хэчнээн эрдэмтэн судлаач ажилладаг вэ? Ямар нэгэн хүчтэй газар хөдлөлт боллоо гэхэд судалгаа, шинжилгээний багт шаардагдах хүний нөөц хангалттай бий юу?
-Одон орон, геофизикийн хүрээлэнгийн зургаан салбар 200 гаруй судлаачтай. Харин Газар хөдлөл судлалын салбар маань орон нутагт 12 аймаг дахь салбартаа 5-7 хүний бүрэлдэхүүнтэй. Харин Улаанбаатар хотод 50 орчим хүн судалгааны ажил хийж байна. Нийтдээ 100 орчим боловсон хүчин л энэ орны газар хөдлөлтийг судалж байна гэсэн үг. Гэтэл Монгол маань хэр том талбай, нутаг дэвсгэртэй билээ бүгдэд нь хүрч ажиллаж хүрэхгүй. Тодорхой хэмжээний онцлогтой, хүчтэй газар хөдлөлтийн голомт дээр цогц баг гаргаж ажиллахад салбарын бараг бүхий л хүн явах болно. Газар хөдлөлт тогтмол ажиглагддаг Японд хэдэн зуун хүрээлэн ажилладаг бол Монголд ганц л бий.
-Энэ чиглэлийн боловсон хүчнийг ихэвчлэн хаана бэлдэж байна вэ? Дотоодод аль сургуульд мэргэжил эзэмшдэг вэ?
-Анх байгуулагдах үед Монгол Улсын их сургуулийн математик, физикийн тэнхимийн оюутнуудыг ОХУ-д сургаж бэлтгэсэн. Түүнээс хойш Франц, Япон, Герман, АНУ зэрэг гаднын өндөр хөгжилтэй оронд боловсон хүчнээ бэлтгэж байна.
