НҮБ-ын Ерөнхий ассамблей 2007 оны арванхоёрдугаар сарын 18-ны өдрийн A/RES/62/10 дугаартай тусгай тогтоолоор “Нийгмийн шударга ёсыг хамгаалах дэлхийн өдөр”-ийг бий болгосон. Энэ өдрийг 2009 оноос хойш жил бүрийн хоёрдугаар сарын 20-нд тэмдэглэх болжээ.
Монголд шударга ёс хэр хэмжээнд байна вэ
Шударга ёс гэхээр жагсагчид, авлига хээл хахууль, шүүгчид, хамгийн их "Шударга ёс" хэмээн ярих Босоо Ганбаа буюу УИХ-ын гишүүн Сайнхүүгийн Ганбаатар санаанд буух.
Гэвч дэлхий дахинаа “Нийгмийн шударга ёсны дэлхийн өдөр” (Social Justice Equality Day) нь нийгмийн шударга ёсыг дэмжих хэрэгцээ шаардлагыг хүлээн зөвшөөрсөн олон улсын өдөр юм. Тодруулбал, энэ өдөр ядуурал, ялгаварлан гадуурхалт, жендэрийн тэгш бус байдал, ажилгүйдэл, хүний эрх, нийгмийн хамгаалал зэрэг асуудлыг шийдвэрлэхээр хүчин чармайдаг байна.
Монголд шударга ёс хэр буйг өгүүлэхийн тулд АТГ-аас “Шударга байдлын үнэлгээ”, “Хүүхдийн шударга байдал” судалгаанаас танилцуулъя. 2023 оны дүн хараахан гараагүй байгаа бөгөөд 2022 оны судалгааны дүнгээр Шударга байдлын үнэлгээ 73.9 оноогоор үнэлэгдэж өмнөх оны үнэлгээний дүнгээс 1.0 оноогоор нэмэгджээ. Харин Хүүхдийн шударга байдлын түвшин 2022 онд 3.96 гэсэн дүнтэй гарч, 2021 оныхоос 0.1 пунктээр буурсан байна.
Судалгаанд оролцогчдын дийлэнх хувь нь буюу 46.7 хувь нь Монгол Улсад авлига түгээмэл байдаг гэж хариулжээ. Энэ нь 2021 онтой харьцуулахад 1.6 пунктээр нэмэгджээ. Судалгаанд оролцогчдоос Монгол Улсад авлига хамгийн их тархсан институц аль нь болохыг тодруулахад дийлэнх нь “Эрүүл мэндийн байгууллага” гэж хариулжээ.
Үүний дараа Шүүх, Газрын алба, Гаалийн байгууллага, Цагдаагийн газар эрэмбэлэгдэж байна. Энэхүү үр дүнг 2021 онтой харьцуулахад эрэмбэ нь огт өөрчлөгдөөгүй байгаагаас үзэхэд өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд эдгээр байгууллагуудад бий болсон авлигыг бууруулах чиглэлд ахиц гарсан ажил хийгдээгүй байна.
Монголд яагаад шударга ёс тогтохгүй байна вэ
Дээр дурдсан судалгаанд нэг анхаарал татах зүйл бий. Судалгаанд оролцогчдоос Монгол Улсын авлигын шалтгааныг тодруулахад 17.8 хувь нь албан тушаал, эрх мэдлээ урвуулан ашигладаг, 16.1 хувь нь цалин орлого, бага, 13.6 хувь нь авлигын эсрэг хуулийн хэрэгжилтийн хангалтгүй байдал, 8.9 хувь нь төрийн үйлчилгээ удаан, цаг хугацаа их шаарддаг, 8.3 хувь нь ажлаа хурдан бүтээг гэсэн хандлагаас шалтгаалж байна гэж хариулжээ.
Ерөнхийдөө төрийн байгууллагын удаан хойрго байдал, цалин орлого нь хангалтгүй, эрх мэдлээ хэтрүүлэхэд нь хууль хэрэгждэггүй зэрэг нь авлигыг өдөөгч хүчин зүйл болдог байна. Авлигыг бий болгогч, шударга бус явдлыг гааруулагч нь эдгээр хүчин зүйл байх нь. Иймдээ ч НҮБ-аас нийгмийн шударга ёсны дөрвөн зарчим нь
-Тэгш эрх,
-Хүртээмжтэй байдал,
-Оролцох эрх,
-Эрх зүйт ёс зэрэг юм хэмээн тодорхойлжээ. Мөн эдгээр нь хувь хүн бүрд байх ёстой эрх бөгөөд нийгмийн эрүүл саруул ертөнцийг бий болгоход чухал болохыг онцолсон байна. Энэ дөрвөн зарчмыг бий болгоогүй цагт хэзээ ч шударга ёсны тухай ярих боломжгүй аж.
Жишээлбэл, арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхах үзлийн эсрэг үг хэлж, дэлхий дахины нийгмийн шударга ёсыг хөхиүлэн дэмжих, анги давхарга бүрийн хүмүүсийг ойртуулж, ажилгүйдэл, ялгаварлан гадуурхалт, хэт туйлшрал, шашин шүтлэгийг гадуурхах үзэл, бичиг үсэгт тайлагдаагүй байдал, алагчлах үзлийг үгүй хийх боломжтой болно.
Хамгийн муу дүн
Өөр нэг жишээ танилцуулахад, олон улсын “Трансперенси интернэшнл” байгууллагаас танилцуулснаар Авлигын индексээр 2023 онд манай улс 180 улсаас 33 оноотойгоор 121 дүгээр байрт жагссан. Түүхэн дэх хамгийн муу үзүүлэлт.
Өмнө нь Монгол Улс улс
2015 39 оноо авч, 72 дугаар байрт,
2016 онд 38 оноо авч, 87 дугаарт
2017 онд 36 оноо авч, 103 дугаар байрт,
2018 онд 37 оноо авч, 93 дугаар байрт,
2019 онд 35 оноо авч, 106 дугаар байрт,
2020 онд 35 оноо авч, 111 дүгээр байрт,
2021 онд 35 оноо авч, 110 дугаар байрт,
2022 онд 33 оноо авч 116 дугаар байрт,
2023 онд 33 оноо авч, 121 дүгээр байрт жагссан.
Монгол Улсын авлигын индексээр таван байр ухарсан шалтгаануудад төрийн анхан шатны мэдээлэл бага, иргэдийн мэдэх эрх хангагдаагүй, шийдвэр гаргах үйл явцад иргэдийн оролцоог хангах байдал хангалтгүй, төрийн албан хаагчдыг чадавхжуулах, мэргэшүүлэх байдал хангалтгүй байгаа зэрэг шалтгааныг нэрлэж, анхааралдаа авахыг сануулав.
Монгол Улсын авлигын индексэд сөргөөр нөлөөлсөн топ хүчин зүйлсийн жагсаалтад,
-Шүгэл үлээгч, эрэн сурвалжлах сэтгүүлчдийг хамгаалах эрх зүйн тогтолцоогүй буюу хууль батлагдаагүй
-Олон улсын зээл, тусламж, хандив зэргийг хүлээн авсан зарцуулалт, гэрээлэгчдийн цаад эцсийн өмчлөгчид, гэрээний ил тод байдлыг хангана гэсэн амлалтын хэрэгжилт хангалтгүй
-Төрийн алба болон ТӨК-ийн өндөр албан тушаалын томилгоо шударга бус
-Төрийн өмчит аж ахуй нэгжүүдийн засаглал шударга бус зэрэг эрсдэл багтсан талаар танилцуулсан байна.
Энд нэг үзүүлэлтийг дурдахад, ардчилсан орнуудын авлигын төсөөллийн индексийн дундаж оноо 73 оноо, гажуудсан ардчилалтай улсуудынх 48, ардчилсан бус орнуудынх 33 байсныг мөн анхаарууштай.
Шударга ёс нь нийгмийн харилцаанд оролцогчдыг тэгш байдлаар үнэлэх явдал
НҮБ, Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллага зэрэг бусад олон улсын байгууллагууд дэмжин энэ өдрийг тэмдэглэн өнгөрүүлдэг.
Тухайн өдрийг тэмдэглэх нь,
-Ядуурлыг бууруулах,
-Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих,
-Зохистой хөдөлмөр эрхлэлт,
-Шударга ёсыг бүх нийтэд хүртээмжтэй болгоход оршдог.
