Өнгөрсөн долоо хоногт УИХ ирэх оны төсвөө баталлаа. Өнгөрсөн хугацаанд төсөв тойрсон олон санал, шүүмж, хэлэлцүүлэг өрнөсөн. Сангийн яамнаас өргөн барьсан ирэх оны төсөвт өөрчлөлт орсон эсэх талаар Сангийн дэд сайд С.Мөнгөнчимэгтэй ярилцлаа.
УИХ 2024 оны төсвийг баталлаа. Сангийн яамнаас боловсруулж оруулж ирсэн төсөв хэр өөрчлөгдөв?
-Ерөнхийдөө хэлэлцүүлгийн явцад Сангийн яамнаас өргөн барьсан төсвийн нийт зарлагын хэмжээ өөрчлөгдөөгүй. Харин зарлага дотроо урсгал зардлаас хөрөнгө оруулалтын зардалд шилжүүлэх өөрчлөлтүүд орсон. Орлогыг 590 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл ирэх оны төсөв ДНБ-ний 2 хувьтай тэнцэх 1.5 их наядын алдагдалтай буюу төсвийн тэнцлийг сайжруулсан байдалтайгаар батлагдлаа.
- Орлогыг 590 тэрбумаар хэрхэн нэмэгдүүлэх вэ? Сайд нарын багцаас татсан гэж ойлгосон.
-Орлогын нэмэгдлийн 590 тэрбумыг төрийн өмчит компаниудын ашгийг нэмэгдүүлэх замаар төвлөрүүнэ. Мөн өмнөх жилүүдийн Нийгмийн даатгалын болон ХХОАТ-ын шимтгэлийн төлөгдөөгүй үлдэгдэлийг цуглуулахад анхаарч ажиллах юм.
Ер нь төсөв агуулга,үр өгөөжийн хувьд цар хүрээ өргөн учраас нийгмийн анхаарлыг их татаж, хүн болгон өөр өөрийн өнцгөөс харж тайлбарладаг. Эцсийн дүндээ макро эдийн засгийг тогтворжуулахад чиглэх ёстой гэдэг үүднээс төсвийг олон талаас нь хэлэлцэж, ярилцах нь зүй.
-Сонгуулийн жилийн төсөв учраас тойрог дээр мөнгө хуваарилсан эсвэл улстөржсөн гэх хардлага дагуулдаг. Сонгуулийн жилийн төсөв руу улс төр хэр орсон бол?
- Сангийн яам мэргэжлийн байгууллага учраас төсвийг өргөн барихдаа үр ашигтай байх зарчмыг л барьдаг. Цаг хугацааны хувьд яах аргагүй сонгуулийн өмнөх жил учраас сонгуультай уяж өгч байгаа. Өргөн барьсан төсвийг мэргэжлийн зүгээс судалгаа шинжилгээнд суурилсан тун бололцооны төсөв болсон гэж хэлж чадна. Учир нь төсөв зохиох үйл явц бүтэн жилийн хугацаанд үргэлжилдэг. Түүнээс биш шууд хэдэн тоо санаанаас зохиогоод бий болдог явц биш юм. Орлого зарлага, хөрөнгө оруулалтын зардал өөрчлөх зэрэг саналыг тусгаад эцэслэн батлах нь УИХ-ын бүрэн эрх. Батлагдсан төсвийг үр ашигтай хэрэгжүүлэх нь бидний үүрэг.
-Сонгуулийн жил төсвийн зардал өсдөг.Зарим тохиолдолд 28 хувь өсдөг гэсэн тооцоог ч гаргасан байсан. Зардал өсөхийн хэрээр алдагдал нэмэгддэг. Иргэдийн зүгээс төсөв яагаад заавал алдагдалтай байх ёстой вэ гэж асуудаг. Олох орлого нь тодорхой байхад яагаад заавал давуулж орж ирэв. Зардлаа танах ёстой бишүү
-Сүүлийн жилүүдэд бид төсвийн алдагдалыг үе шаттайгаар бууруулах чиглэлд анхаарч ажиллаж байгаа. Жишээ нь 2020 онд ДНБ-ний 12.5 хувьтай тэнцэх алдагдалтай төсөв батлаж байсан бол 2024 онд 2 хувьтай тэнцэх төсвийг баталлаа. Тэгэхээр төсвийн алдагдал аажмаар буурч ашигтай байх чиглэл рүү явж байна. Төсөв алдагдалгүй бол сайн төсөв гэсэн үг биш. Ялангуяа манайх шиг хөгжиж буй орны хувьд төсвөө тодорхой хэмжээний алдагдалтай байхаар тооцож харин тэр алдагдал нь эргээд эдийн засгаа тэлэх чиглэл рүү зарцуулагдаж байвал үр дүнтэй болно.
Төсвийг хэлэлцэж байгаа үед л анхаарал хандуулах нь элбэг. Тэгвэл гүйцэтгэл ямар байгаа вэ гэдгийг нэлээн сайн хэлэлцэж байх ёстой. Төлөвлөсөн төсвөө хэрэгжүүлэхдээ хэр алдаж онов, цаашдаа хэрхэх вэ гэдгийг төсвийн гүйцэтгэл илүү гаргаж өгдөг. Жишээ нь 2022 онд бид төсвийнхөө алдагдлыг 1.4 их наяд төгрөгөөр дорвитой бууруулж чадсан. ДНБ-ий 5.1 хувьтай тэнцэх 2.4 их наядын алдагдалтай төсөв батлагдсан ч яг гүйцэтгэл гаргаж харахад алдагдал нэг их наяд буюу ДНБ-ний 1.9 хувьтай тэнцсэн. Энэ жилийн хувьд батлагдсан төсвөөөрөө алдагдал ДНБ-ий 2. 6 хувьтай тэнцэж буй. Харин хүлээгдэж байгаа гүйцэтгэлээр орлого нэг их наядаар давж биелэх бололцоо бий гэж харж байна. Энэ жил 50 сая тонн нүүрс экспортод гаргахаар төсөөлж байсан бол өнөөдөр 57.3 сая тонн гаргачихсан, оны эцэс рүү 60 сая руу давахаар нөхцөл байдалтай байгаа. Тэгэхээр төсвийн гүйцэтгэлийг илүү анхаарч сонирхдог байгаасай гэж хэлэх байна.
- УИХ-аар хэлэлцсэн дөрвөн шатны хэлэлцүүлгээс харахад хөрөнгө оруулалтын зардал нэлээн өссөн. Ямар бүтээн байгуулалтууд дээр ирэх оны төсвийг хуваарилав?
-Сангийн яамнаас 1050 төсөл хөтөлбөрийг 3.2 их наядаар санхүүжүүлэх дүнтэй хөрөнгө оруулалтын төсөв өргөн барьсан. УИХ 1300 төсөл хөтөлбөр 3.4 их наядаар санхүүжих дүнтэй баталлаа. Зарим хөрөнгө оруулалтыг шаардлагагүй гэж үзэн танаж заримыг шинээр нэмсэн. Сүүлийн хоёр жилийн хөрөнгө оруулалт нийгмийн салбараас илүүтэй дэд бүтцийн салбарт чиглэж байна. Дөрвөн жилийн өмнө дэд бүцтийн салбарын хөрөнгө оруулалт нийт хөрөнгө оруулалтын 25 хувьтай тэнцдэг байсан бол одоо 40 хувиас илүү гарч байгаа. Дээр нь ирэх жилийн хөрөнгө оруулалтын 77.3 хувь нь орон нутагт чиглэнэ. Иргэд олон нийтийн зүгээс хөрөнгө оруулалтын үр өгөөжийн талаар хөнддөг. Үүнийг ярихаас ч аргагүй. Сангийн яамны зүгээс хөрөнгө оруулалтыг зөв төлөвлөх, үр дүнтэй байлгах тал дээр тодорхой ажлуудыг хийж байна. Жишээ нь нэг хөрөнгө оруулалтыг гурван жилд багтаан хэрэгжүүлэх санхүүжилтийн “Гурав нэгийн зарчим” баримталж байна. Өмнө нь Хэмнэлтийн хуулиараа юу хийж болох болохгүйг тодорхой зааглаад өгчихсөн. Дээр нь хөрөнгө оруулалтыг нийгэм эдийн засгийн үр өгөөжөөр нь эрэмбэлдэг 17 шалгуур үзүүлэлтийг олон улсад хэрэглэдэг зарчмынх дагуу төлөвлөж оруулсан.
Хөрөнгө оруулалтын үр ашгийг дээшлүүлэх нь зөвхөн Сангийн яамтай холбоотой асуудал биш. Энд зайлшгүй яригдах хоёр асуудал бий. Тухайн бүтээн байгуулалтын явцад стандарт мөрдүүлэх, барилга байгууламжийн гүйцэтгэлд тавих хяналтаа сайжруулах нь чухал. Бүтээн байгуулалтын явцад захиалагч тал болох яам, тамгын газраас гадна тухайн барилга байгууламжийн зохиогчийн хяналт буюу зургийг зурсан компани хяналт тавьдаг. Энэ хоёр субьект хяналт тавихын тулд төсвийн хөрөнгөөс тодорхой санхүүжилт авдаг. Ирэх онд 3.4 их наядаар санхүүжих дүнтэй хөрөнгө оруулалтын 2.8 их наяд төгрөг нь барилга байгууламжийн бүтээн байгуулалтад зарцуулагдана. Үүний 3 хувь нь хяналтын зардал руу орно гэсэн үг. Энэ бол бага мөнгө биш. Хяналт, стандартаа сайжруулах боломжтой гэж үзэж байгаа.
Нийгмийн салбарын төсвийн хөрөнгө оруулалтын дийлэнх хувийг эзэлдэг боловсрол, эрүүл мэнд, нийгмийн хамгааллын чиглэлд жендэрийн мэдрэмжтэй төсвийг оруулж ирэхээр ажиллаж байна. Тухайлбал, Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сан дээр жендэрийн мэдрэмжтэй төсвийг хэрэгжүүлээд эхэлсэн. Үүнд тус сангийн хэрэгжүүлж буй ажил, бодлого хүмүүст хэрхэн хүрч, тэдний амьдралын чанарыг дээшлүүлж чадаж байна уу гэдэгт судалгаа дүгнэлт хийж хийгээд тодорхой хөтөлбөрүүдийг оруулж байгаа. Энэ хүрээнд 2022 оноос эмэгтэйчүүдийг дэмжих хөтөлбөр хэрэгжиж байна. Ирэх онд эрүүл мэндийг дэмжих хөтөлбөр дээр жендэрийн мэдрэмжтэй төсөвлөлтийг оруулж ирнэ. Жендэрийн мэдрэмжтэй төсөв гэдэг нь төрийн үйлчилгээ нас хүйс харгалзахгүйгээр хүнд хүрч, хэрэгцээ шаардлагыг хангаж чадаж байна уу гэдгийг зөв төлөвлөн түүний дагуу төсвөө зарцуулах үр дүнтэй арга. Эрүүл мэндийн салбар биологийн хувьд эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн ялгааг мэдээд байдаг. Гэхдээ төрийн үйлчилгээ үзүүлэхэд жендэрийн мэдрэмж султай гэж харагддаг. Тэгэхээр эцсийн дүндээ иргэнд ээлтэй байх гэсэн зарчмыг барихын тулд жендэрийн мэдрэмжтэй төсөвлөлтийг нийгмийн салбараас эхлэж хэрэгжүүлэх шаардлагатай.
-Ерөнхий сайд чуулганы хуралдаанд үг хэлэхдээ ирэх оны төсөв хөдөөгийн сэргэлт рүү чиглэж байгааг онцолсон. 21 аймгийн зургаа нь өөрсдийгөө санхүүжүүлж 15 нь улсын төсвөөс татаас авдаг. Улсын төсөв дээр хөдөөгийн сэргэлтийг чухалчилж буй шалтгаан юу вэ?
-ирэх оны төсвийн нэг онцлог бол хөдөөгийн сэргэлтийг дэмжих төсөл болсон гэж хэлж болно. Энд 3 зүйлийг тодорхойлж хэлье.
Нэгдүгээрт , Ерөнхий сайдын санаачлан дэвшүүлсэн “Хөгжлийн таван тойрог” төслийн хүрээнд ирэх онд автозамын салбарт томоохон хөрөнгө оруулалтууд хийгдэнэ. Нийтдээ 1.4 их наядыг автозамын салбарт зарцуулахаас 700 гаруй тэрбумаар нь шинэ зам барих юм. Мэдээж хуучин замаа засаж, арчлахад үлдсэнийг нь зарцуулна. Мянганы зам аймгуудыг нийслэлтэй холбосон бол таван тойрог төсөл аймгуудыг хооронд нь эрчим хүч, зам харилцаа зэрэг дэд бүтцээр нь холбож цаашлаад боомт руу гарах, тухайн бүс нутагт эдийн засгийн интеграцчилал бий болгох зорилготой.
Хоёрт хөдөө орон нутгийг орон сууцжуулах ажлыг төр хувийн хэвшилтэй хамран хэрэгжүүлэхээр зорьж буй. Энэ хүрээнд аймаг орон нутагт орон сууц барих барилгын компаниудыг эхний гурван жилд татвараас 90 хувь хөнгөлнө. Дараагийн гурван жилд татварыг 50 хувь хөнгөлөх зохицуулалтыг хийсэн. Төр шаардлагатай газар, дэд бүтцийг төсвөөс татаж өгөөд, барилга барих аж ахуйн нэгжүүдээ татварын хөнгөлөлөлт чөлөөлөлтөөр дэмжээд явах нь зүйтэй гэж үзсэн.
Гуравт, орон нутагт амьдарч байгаа төрийн албан хаагчдын цалин хөлсийг нэмэгдүүлнэ. Ингэснээр суманд үндсэн цалингийн 40 хувь, аймгийн төвд бол 20 хувийн нэмэгдэл авах боломж бүрдэж байгаа. Мөн зөвхөн төрийн захиргааны албан хаагчдаар хязгаарлагдахгүй орон нутагт ажиллаж байгаа төрийн үйлчилгээ болон улстөрийн албан хаагчид ч дээрх нэмэгдэлд хамрагдана.
-Хөдөө ялангуяа сумдад дэд бүтэц муу байгаа. Үүнд дээр ямар дэмжлэг үзүүлэх вэ?
-Судалгаанаас харахад 321 сумын 91 сумаас бусад нь дэд бүтэц багатай байдаг.Энэ чиглэлд ирэх оны төсөвт 98 тэрбум төгрөг тусад нь суулгасан. Сүүлийн үед эрчим хүчний хэмнэлттэй, байгальд ээлтэй ногоон барилгын технологи дэлхийн нийтийн чиг хандлага болоод байгаа. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт дээр ч ирэх жилээс ногоон барилга байгууламжийг оруулж ирэхээр тусгасан. Тухайлбал, Дархан-Уул аймагт баригдах цэцэрлэгийн барилга ашиглалтад орсны дараа урсгал зардал нь 5-6 дахин буухаар тооцоолол бий. Ер нь нийгмийн чиглэлийн бүтээн байгуулалтыг ийм ногоон технологиор шийдсэнээр улсын төсвийн урсгал зардал буурах боломж бий гэж харж байна.
