“IntelliNew”-т нийтлэгдсэн нийтлэлийг орчуулан хүргэж байна.
Монгол Улс экспортын орлогоо нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ эдийн засгаа эрдэс баялгийн хараат байдлаас ангижруулахад бэрхшээлтэй хөгжиж буй орон. Одоогийн байдлаар эдийн засаг нь Хятад руу экспортлож буй ашигт малтмалаас хамааралтай хэвээр л байна. Гэсэн хэдий ч Монголын том хөршид зөвхөн нүүрс, металл хэрэгтэй биш, дэлхийд тоогоороо тэргүүлж буй хүн амыг тэжээхэд хэрэгтэй хүнсний эрэлт хэрэгцээ байсаар байгаа юм. Тухайлбал, Хятад улсад махны эрэлт хэрэгцээ өндөр байна. Монгол Улс 71.1 сая толгой малтай, 3.3 сая хүн амынхаа тооноос үлэмж давж байгаа энэ үед махаа экспортлох нь Монголын хувьд орлогоо нэмэгдүүлэх боломж юм.
Монголын Үндэсний Статистикийн Хорооны (ҮСХ) мэдээлснээр 2022 онд хөдөө аж ахуй тус улсын ДНБ-ий 13.1 хувийг бүрдүүлсэн байна. Хятадад малын гаралтай бүтээгдэхүүн их хэмжээгээр борлуулсан нь хөдөө аж ахуйн экспорт жилийн 22.6 хувиар өсөхөд тусалсан. 2023 онд Монголын махны зах зээл 1.148 тэрбум ам.долларт хүрсэн бөгөөд ирэх таван жилд тус зах зээл жил бүр 13.71 хувиар өсөх төлөвтэй байна.
Монгол Улсын орлогынхоо ихэнх хэсгийг томоохон уул уурхайн компаниудад өгдөг нүүрс, металлын экспортоос ялгаатай нь махны экспорт нь Монголын хүн амын дөрөвний нэгийг бүрдүүлдэг малчин өрхийн өдөр тутмын амьдралд шууд тустай. Ер нь малчид мах, ноолуур гэсэн хоёр эх үүсвэрээс орлогоо олдог. Орлогын эх үүсвэр нь тухайн улсын сумдаас (засаг захиргааны нэгж) хамаарч өөр өөр байдаг. Ямаа харьцангуй хомс бүс нутгуудад мах нь үндсэн орлогыг бүрдүүлдэг. Эсрэгээрээ адуу элбэгтэй бүс нутгууд нь айраг экспортлох нь ховор ч айраг гүүний сүүнээс ашиг шимийг нь хүртэх боломжтой байдаг. Олон тооны үхэртэй айлууд сүү, сүүн бүтээгдэхүүн борлуулах боломжтой байдаг ч ашиг орлого нь бага байдаг. Гэхдээ эдгээр бүтээгдэхүүн нь Монголын экспортын зах зээлд оролцох хамгийн сайхан боломжийг бүрдүүлж байна. Түүхээс харахад мах нь монголчуудын орлогын, хүнсний тулгын чулуу байсаар ирсэн. Жимс, хүнсний ногоо, талх, будаа, төмс зэрэг нь хотуудад түгээмэл болж байгаа ч махны гол бүтээгдэхүүн хэвээр байна. Тиймээс хотын иргэд махны үнийн өөрчлөлтөд маш мэдрэмтгий ханддаг. 2017-2019 оны хооронд Монголын махны экспорт мэдэгдэхүйц өссөн. 2020 он гэхэд Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот махны хангамжийн хомсдолд орж, үнэ нь өссөнөөр орлого багатай өрхөд хүндээр туссан. Махыг дотоодын зах зээлд хямд байлгахын тулд Засгийн газар махны экспортын квотын тогтолцоог хэрэгжүүлсэн. Энэ систем нь мах экспортлогч компаниудад квот хуваарилж, тус бүр нь гадаад руу илгээх махны хэмжээг хязгаарласан. Нэмж дурдахад Засгийн газар хязгаарлагдмал хэмжээний нөөцийн махыг зах зээлийн үнээс 40 хүртэл хувиар хямд үнээр борлуулах хөтөлбөрийг санаачилсан. Гэсэн хэдий ч эдгээр арга хэмжээг үл харгалзан сүүлийн гурван жилийн хугацаанд махны экспорт өссөн нь махны үнийн хөөрөгдөлд нөлөөлж, зарим үед 20 хувиас давсан. Түүнчлэн энэ квот нь малчдын амьжиргаанд сөргөөр нөлөөлсөн.
Хятадад үхрийн мах нэг кг нь 7,4-10,4 ам.долларын хооронд хэлбэлздэг бол Монголд нэг кг нь 4,6-5,35 ам.доллароор хямд байна. Мөн ноолуурын экспорт илүү ашигтай хэвээр байгаа бөгөөд квотоор хязгаарлагдахгүй байгаа тул малчид ямааны аж ахуйд шилжиж, бэлчээр цөлжилтөд нөлөөлж байна. Сүүлийн хэдэн жил ямааны тоо толгой 2010 онд 13 сая байсан бол 27 сая болж өссөн. Ямаа нь хонь, адуу, үхэртэй харьцуулахад бэлчээрийг сүйтгэх магадлал өндөртэй гэж үздэг. НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрөөс мэдээлснээр Монгол орны бэлчээрийн 70 орчим хувь нь бэлчээрийн даац хэтэрсэний улмаас тодорхой хэмжээний хохирол амссан бөгөөд энэ нь юуны түрүүнд мал, тэр дундаа ямааны тоо толгой өссөнтэй холбоотой аж.
Засгийн газар багагүй сорилтуудтай тулгараад байна. Махны экспортыг хязгааргүй болгож, зөвшөөрснөөр дотоодын махны үнэ өсөж, монгол өрхөд хүндрэл учруулна. Эсрэгээрээ экспортын квотыг хэрэгжүүлэх нь дотоодын үнийг тодорхой хэмжээгээр хянахад тусалдаг. Харин энэ квот нь малчдын орлогыг бууруулж байгаагийн зэрэгцээ ноолуурын ямааны аж ахуйг өргөжүүлэх, тал хээрийн цөлжилтийн асуудлыг улам хурцатгаж байна.