Даяарчлалын эдийн засгийн тулгуур багана болох Хятадын зорилго биеллээ олж, геополитик, цэргийн эвсэл бус цэвэр эдийн засгийн хамтын ажиллагааны үр шимийг Ази тивээр тогтохгүй Европ, Африк, Ойрхи Дорнод бүхэлдээ хүртэж буй талаар Бээжин өнгөрсөн долоо хоногт бахдалтайгаар зарлалаа.
БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпиний “Бүс ба Зам” санаачилга 10 жилийн хугацаанд хэрэгжихдээ дэлхийн 152 улс, олон улсын 30 гаруй байгууллагатай хамтын ажиллагааны 200 гаруй баримт бичигт гарын үсэг зурж, түншлэлд нэгдсэн орнууд хоорондын импорт, экспорт жилд дунджаар 6.4 хувь өссөн дүнтэй. Хятадын удирдагчийн тодорхойлсончлон холын хамаатан, ойрын хөршүүд хамтдаа хөгжих шинэ арга замыг хэрэгжүүлсэн нэгэн арванд “Бүс ба Зам”-ын хамтын ажиллагаатай орнуудтай хийсэн худалдааны эргэлт нь 2.9 их наяд ам.долларт хүрчээ.
Дэлхий даяар 3000 гаруй төслийг санхүүжүүлж даяарчлалын эдийн засагт нэг их наяд ам.долларын хөрөнгө оруулалт цутгасан энэхүү санаачилгын “Eвразийн худалдааэдийн засгийн нэгдмэл орон зай, тив дамжсан тээврийн коридор буй болгох” даруухан тунхаглалын цаана геополитикийн орон зайгаа тэлэх их гүрний алсын хараа оршиж буй.
Хожлын нүүдэл
“Бүс ба Зам”-ын хэтийн зураглалыг эртний Торгоны замтай харьцуулан тунхаглаж эхэлсэн 2013 оноос л Хятад улс хэр том зорилго агуулж буй нь тодорхой байв.
“Бүс” гэдэг нь Хятадыг Төв Азиар дамжин Европтой холбосон хуурай газрын зам, “Зам” нь Азиар дамжин Африк, Европ руу чиглэсэн томоохон боомтуудыг хэлхэх далайн сүлжээг илэрхийлдэг. Эхний ээлжид гадаад орнууд дахь хатуу дэд бүтцүүдэд Хятадын төрийн оролцоотой банкуудаас нэг тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулав. Киргиз улсад төмөр замын мэргэжлийн багийн гаргасан худгууд орон нутгийн усны асуудлыг шийдэж, Арабын нэгдсэн Эмират улстай хамтарч барьсан Ойрхи Дорнодод анхны цэвэр нүүрсээр ажилладаг цахилгаан станц Дубайн эрчим хүчний 20 хувийг хангадаг болсон зэргээр эрчим хүч, тээврийн төслүүдийн эдийн засгийн үр нөлөөг түншүүддээ сурталчлах, дотооддоо Хятадын компаниудын оролцоог дэмжих чиглэлд үлэмж хөрөнгө хаясан. Өнгөрсөн 10 жилийн хугацаанд Хятад-Лаосын төмөр зам, Жакарта-Бандүнгийн хурдны төмөр зам, Унгар-Сербийн төмөр зам, Грекийн Пирей боомт, Хятад Пакистаны эдийн засгийн коридор, Хятад Беларусийн аж үйлдвэрийн бүс зэрэг мега төслүүд амжилттай хэрэгжиж үр шимийг нь олон мянган хүн хүртэж буй нь үнэн. Юанийн ханшийг олон улсын түвшинд гаргах, дотоодын компаниудын хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх зэрэг зарим зорилгодоо хараахан хүрч чадаагүй ч Хятад улс энэхүү санаачилгаас эдийн засгийн асар их ашиг хүртсэн. Африк, Өмнөд Америк, Ойрхи Дорнодод чиглэсэн гэрээ хэлэлцээрүүд нь газрын тос, байгалийн хий, ашигт малтмалын илүү их нөөц ашиглах боломжийг авчирсны зэрэгцээ худалдааны дайнтай, хурцадмал харилцаатай барууны орнууд болон тэдгээрийн холбоотнуудаас хараат байдлыг бууруулж чадсан юм.
Шар буурцгаар жишээ авахад дэлхийн хамгийн том импортлогч Хятад улс АНУ-ын ургацаас бүрэн хараат байлаа. Гэвч Вашингтонтой хийсэн худалдааны дайн Бээжинг Өмнөд Америкийн зүгт, ялангуяа Бразилын хамгийн том хөрөнгө оруулагч болж, шаардлагатай түүхий эдээ хямд, нааштай нөхцөлөөр олж авах гарц нээв. Энэ мэтчилэн Орос, Ирак, Бразил, Оманаас нефть импортлох нь Япон, Өмнөд Солонгос, АНУ-аас хараат байдлыг бууруулсан аж.
Германы “Merics” байгууллагын тодорхойлсноор шинэ торгоны замын санаачилга Бээжингийн хөрөнгө оруулалттай дэд бүтцийн томоохон төслүүдийг хэрэгжүүлж буй улс орнуудаас илүүтэй Хятадын өөрийн зах зээл, дотоодын компаниудыг шаардлагатай түүхий эдээр найдвартай хангах сүлжээ болж хувирчээ. Уг санаачилгын хүрээнд хэрэгжүүлж буй “Digital Silk Road” төсөл гэхэд л түнш орнуудын эрүүл мэнд, санхүү, төлбөр тооцоо, боловсролын салбарын цахим шилжилтийг шат ахиулсан ч Хятадын технологийн компаниудыг тэтгэх хөрсийг баттай тавьж чадсан билээ. Эдийн засгийн үр өгөөжөөс урьтаад зөөлөн хүчний бодлогоор дэлхийн тавцанд үр нөлөөг мэдэгдэхүйц тэлж чадсан нь гол хожил байв. Сүүлийн 10 жилийн хугацаанд Мексик, Аргентин, Өмнөд Африк, Кени, Нигери зэрэг дунд орлоготой олон улс орнууд Хятадад илт таатай ханддаг болсныг Pew Research-ийн судалгаа харуулна.
Өрийн хавх
“Бүс ба Зам” санаачилгын хүрээнд бага, дунд орлоготой олон орон БНХАУ-аас зээл тусламж авч, дэд бүтцээ хөгжүүлэхэд зарцуулсан нь эргээд эдийн засгийн хувьд Бээжингээс хэт хамааралтай болгосныг барууны улсууд “Өрийн хавх” хэмээн тодорхойлдог.
ОУВС 23 улсыг эдийн засгийн хувьд Хятадын зээл тусламжаас хамааралтай гэж үзэж буй. Өдгөө Шри Ланка, Мальдив, Лаос, Кени зэрэг улсууд “Бүс ба Зам”-ын гогцоонд өрийн дарамттай тэмцэж байна. Хятадын дотооддоо ч үл хөдлөх хөрөнгийн хямрал, цар тахлын дараах эдийн засгийн удааширал, залуучуудын ажилгүйдэл зэрэг мундахгүй тээг саад гарч ирлээ. 2020-2022 оны хооронд Хятад улс гадаад улс орнуудтай хийсэн 76.8 тэрбум ам.долларын өрийн хэлэлцээрийг шинэчилсэн бол 240 тэрбум долларын санхүүжилтийг түр хойшлууллаа. Гэхдээ өр тэглэх талаар Бээжин хэзээ ч ам нээхгүй нь тодорхой.
Улстөрчид нь популист амлалтаа биелүүлэхийн тулд Хятадаас бодлогогүй зээл авч эдийн засгаа элгээр нь хэвтүүлсэний тод жишээ Шри-Ланка улс. Зүүн өмнөд Азийг Суэцийн сувагтай холбох далайн тээврийн гол маршрут “Хамбантота” боомтыг байгуулахдаа Шри Ланка БНХАУ-ын Эксим банкнаас хоёр үе шаттайгаар нийт 1.06 тэрбум ам.долларын хөнгөлөлттэй зээл авсан ч хугацаандаа барагдуулж чадаагүй тул “China Merchant Port Holding” компанид боомтынхоо 70 хувийг зарж, газрыг нь 99 жилийн турш түрээслүүлэхээс өөр аргагүйд хүрсэн. Өрийн дарамтаас үүдэлтэй засаглалын хямрал Шри Ланкыг дампуурлаа зарлахад хүргэсэн юм.
Пакистаны Гвадар боомтыг Хятадын баруун хэсэгтэй холбох 58 тэрбум ам.долларын өртөгтэй төмөр замын төсөл Зүүн өмнөд Азийг тойрсон далайн урт замыг товчлон Төв Ази, Ойрхи Дорнодоос эх газарт шууд газрын тос, байгалийн хийн хоолой нийлүүлэх өндөр ач холбогдолтойд тооцогдож байв. Хуурай замын хамгийн том боомт байгуулах төсөл авлига, байгаль орчны сөрөг нөлөө, аюулгүй байдлын шалтгаанаар саатаж Гвадар одоо ч ачаа бараа орж гарсан шинжгүй эл хуль хэвээр. Хэдийгээр тулгарч буй бэрхшээлийн дийлэнх нь Пакистаны эдийн засгийн асуудалтай холбоотой ч дефолтын ирмэг дээр байгаа тус улсын 100 тэрбум ам.доллараар хэмжигдэх гадаад өрийн гуравны нэг нь Хятадад оногдож байна.
Хятадын хөрөнгө оруулалтаар Кенид барьсан төмөр замын эхний хэсгийг 2017 онд сүр дуулиантайгаар нээсэн боловч хоёр жилийн дараа замын ажил таг зогсож, Зүүн Африкийн далайд гарцгүй улсуудыг холбох мастер төлөвлөгөө замхарч одлоо. Ашиг олж дөнгөхгүй төмөр замын төлөөсөнд Кени улс Хятадын банкуудад 4.7 тэрбум ам.долларын зээлийн өр төлнө.
Энэ мэтчилэн Хятад улс гадаадад хөрөнгө оруулалт хийх туршлага хуримтлуулах явцдаа улс төр болон эдийн засгийн хувьд эрсдэлтэй төслүүдэд хөрөнгө хүчээ хэтэрхий тарамдсан. Мөн хэрэгжүүлж буй төслүүд нь тухайн улсын иргэд болон нийгэмд ямар бодитой үр өгөөж авчрах талаар төдийлөн бодолцоогүй нь орон нутгийн авлигыг өөгшүүлж, байгаль орчны асуудлыг хурцатгасан гэх шүүмжлэл дагуулах боллоо. Олон жилийн турш “Бүс ба Зам”- ын санхүүжилтээр туйлсан бага дунд орлоготой улсуудын гуравны нэгээс илүү нь ийм асуудалтай нүүр тулгарчээ.
Өрнөдийн түншүүдийн шахалт, ард иргэдийн эсэргүүцлээр шалтаглан Малайз, Танзани улсууд гэрээгээ цуцлахад хүрсэн бол Европ дахь ганц түнш Итали улс хэлэлцээрээс гарах талаар дуугарч эхэллээ. 2019 онд Итали 2.5 тэрбум ам.долларын дэд бүтэц хөгжүүлэх хөрөнгө оруулалт авсан ч худалдааны алдагдал хоёр дахин нэмэгдсэн тул Хятадаас нүүр бууруулах болжээ.
Шинэ зорилго
“Бүс ба Зам”-ын 10 жилийн босгон дээр Хятад улс цаашид бага хөрөнгө оруулалттай, өндөр өгөөжтэй төслүүдээр уг санаачилгыг үргэлжлүүлэх хүсэлтэйгээ илэрхийллээ. Хатуу дэд бүтцийн мега төсөл гэхээсээ илүү технологи, инновацын хамтын ажиллагаа өрнүүлж ногоон хөгжлийн чиглэлд хүч хаяна гэдэг нь Ши Жиньпиний илтгэлээс тодорхой харагдаж байв. Шинэ стратегийн дагуу Хятадын банкуудын гадаад зээл олголтод хязгаарлалт тогтоосон бөгөөд хөрөнгө оруулалтын хэлцлүүд таван жилийн өмнөхөөс бараг 50 хувиар буурлаа. Мөн “Бүс ба Зам” санаачилгын цорын ганц зээлдүүлэгч байхаас татгалзаж, бусад улс орнууд мөнгө зээлэх боломжтой платформыг эхлүүлжээ. Харилцаа холбоо, зөөлөн дэд бүтцэд чиглэсэн шинэ “Дижитал торгоны зам” гэхэд л Хятадын компаниудад илүү тогтвортой ашгийн урсгал болж, Хятадын 5G төхөөрөмжид барууны хоригийн нөлөөллийг бууруулахад тусална гэж шинжээчид үзэж буй.
Бээжингийн их наяд ам.долларын туршилт нөлөөллийн асар хүчирхэг орон зайг бий болгосон нь лавтай. Гэвч Хятад төвтэй шинэ дэг журмыг дэлхий нийт үнэхээр хүсэж байна уу гэдэг дараагийн асуудал.
