ШӨХТГ-аас мах, гурилын үнийн өсөлтөд шалгалт хийсэн талаар мэдээлэл хийлээ.
Өргөн хэрэглээний хүнсний бүтээгдэхүүн тэр дундаа стратегийн гэх тодотголтой мах, гурилын үнийг тогтвортой байлгах зорилгоор үе үеийн Засгийн газар хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн салбарт татаас, хөнгөлөлттэй зээл зэрэг төрөл бүрийн дэмжлэг үзүүлж ирсэн. Гэвч өнгөрсөн хугацаанд хөнгөлөлттэй зээлүүд голцуу монополь компаниудад очдог, ихэнх тохиолдолд зээл зориулалт бусаар зарцуулагддаг бөгөөд түүнд тавих төрийн хяналт, зохицуулалт асар сул байж ирсэн нь Засгийн газрын бодлогын хэрэгжилтийг үгүй хийж, эргээд иргэдийн амьжиргаад тусдаг.
Товчхондоо татвар төлөгчид эхлээд төрийн бодлогын дагуу гурил, махны үнэд татаас олгох байдлаар дараа нь, төрийн бодлого хэрэгжээгүйн улмаас үнийн өсөлтөд хоёр дахиа төлдөг.
Тэгвэл ШӨХТГ-аас мах, гурилын үнийн өсөлтөд шалтгалт хийж үйлдвэр, аж ахуй нэгж, зах худалдааны төвүүдээс илүүтэй томоохон аж ахуй нэгжүүд үндэслэлгүй үнээ нэмдэг, түүнд тавих төрийн хяналт сул, үйл ажиллагааны доголдол, болдогын хэрэгжилт тааруу байгаа нь үнийн өсөлтийн гол шалтгаан болж байна гэх дүгнэлтийг хийжээ.
Гурилын тухайд бидний идэж буй гурилын үнэд улаанбуудайн үнэ хамгийн их нөлөөлдөг. Шалгалтаар гурилын үйлдвэрлэлийн зардлын 56.62 хувийг үр тариа худалдан авах зардал эзэлдэг болохыг тогтоожээ.https://flo.uri.sh/visualisation/14335268/embed
Тиймээс гурилын үнэ өсөхөөс сэргийлэх зорилгоор үе үеийн Засгийн газрууд гурилын үйлдвэрүүдэд улаанбуудай худалдан авахад нь хөнгөлөлттэй зээл олгож ирсэн.
Тухайлбал, 2021 онд 9 гурилын үйлдвэрт 38.8 тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээл олгосон. Ингэхдээ арилжааны банкуудаар дамжуулан жилийн 10.65 хувийн хүүтэй олгосон бөгөөд аж ахуй нэгжүүд нийт зээлийн хүүгийн ердөө 3 хувийг нь төлдөг. Харин Засгийн газраас үлдсэн 7.65 хувийг татаас хэлбэрээр санхүүжүүлсэн бөгөөд 2021 онд 9 аж ахуй нэгжид татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс 2.93 тэрбум төгрөгийн зээлийн хүүгийн дэмжлэг үзүүлсэн байна.
Улмаар 11 гурилын үйлдвэр 38.8 тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлээр нийт 59 мянган тонн улаанбуудай худалдан авчээ. Энэ нь Монгол Улсын нийт улаанбуудайн жилийн хэрэгцээний 25.7 хувийг хөнгөлөлттэй зээлийн эх үүсвэрээр бүрдүүлсэн гэсэн үг юм. Харин 2022 онд 8 гурилын үйлдвэрт 81.2 тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээл олгосон аж.
Гурилын үйлдвэрүүд улаанбуудайн үнэ нэмэгдсэн нь гурилын үнэ өсөх шалтгаан болсон гэж тайлбарладаг. Тэгвэл үйлдвэрүүд 2021 онд нэг тонн улаанбуудайг дунджаар 698.8 мянган төгрөгөөр худалдан авч байсан бол 2022 онд энэ тоо 26.4 хувиар өсөж, тонн тутамд 883.6 мянган төгрөгт хүрчээ.
Гэвч 2022 оны наймдугаар сард иргэдийн хамгийн өргөнөөр худалдан авдаг нэгдүгээр гурил 1кг нь дунджаар 1124 төгрөгөөр үйлдвэрлэгдэж байсан бол 2023 оны зургадугаар сард 1721 төгрөг болж 52.3 хувиар өссөн байна.https://flo.uri.sh/visualisation/14334565/embed
ШӨХТГ-аас гурилын гол түүхий эд болох улаанбуудайн үнэ 26.4 хувиар өссөн ч бүтээгдэхүүний үнэ 1кг тутамд 52.3 хувиар өссөн явдлыг гурил үйлдвэрлэгчид үнээ үндэслэлгүй нэмсэн гэж дүгнэж байгаа юм.
Мөн томоохон гурилын үйлдвэрүүдэд хэдэн тэрбумаар нь татаас олгож байгаа ч гурилын үнэ өссөөр байгаа нь энэ салбарт хөнгөлөлттэй зээл олгох бодлого огт үр дүнд хүрч чадаагүйг илтгэж байна. Тиймээс ШӨХТГ-аас цаашид хөнгөлөлттэй зээлийг гурилын үйлдвэрүүдэд газар тариалан эрхлэгчдэд олгох замаар түүхий эдийн нийлүүлэлт талд үнийг бага байлгах бодлого хэрэгжүүлэх саналыг Засгийн газарт хүргүүлэж байгаа аж.
Гэвч нөгөө талд газар тариалангийн компаниуд, тэр дундаа томоохон компаниуд мөн л төрийн элдэв татаас, дэмжлэг, хөнгөлөлттэй зээлээр явж ирсэн. Эсрэг талд жижиг дунд тариалан эрхлэгчдэд зээл олдоггүй. Зээл олдсон ч банкны шалгуурыг давдаггүй гэх асуудал бий. Тэгвэл ШӨХТГ-ын зүгээс хөнгөлөлттэй зээлийг жижиг дунд тариалан эрхлэгчдэд олгохдоо банкны шалгуур үзүүлэлтийг багасгах замаар бодитой дэмжлэг үзүүлэх саналыг мөн Засгийн газарт хүргүүлэхээр төлөвлөжээ.
Нөөцийн мах бол үнийн зохицуулалтын механизм
ШӨХТГ-ын дарга Н.Мандуулын хувьд ХХААХҮ-ийн сайдын тушаалаар жил бүр улаанбуудайн үнийг тогтоож, зах зээлд шууд нөлөөлдөг байдлыг онцолсон.
Үнэхээр ч төрийн оролцсон салбар бүртээ асуудал дагуулдаг ердөө нэг жишээ нь гурилын үнийн асуудал билээ. Үе үеийн эрх баригчид шийдлийг нь олж чадаагүй өөр нэг сэдэв бол махны үнэ, нөөцийн махны асуудал. Жил бүрийн Цагаан сар, наадмын дараа махны хомсдол үүсэж, нөөцийн махны сэдэв иргэд, нийслэлчүүдийг бухимдуулдаг.
Нийслэлийн жилийн махны хэрэгцээ 100 мянган тонн. Таны гэрийнхээ ойролцоох худалдааны төвөөс авсан мах дөрвөн шат дамжиж таны гарт ирдэг. Мах бэлтгэн боловсруулах 100 гаруй үйлдвэр, 1200 гаруй ченжүүд Эмээлт болон Налайхад махны нийлүүлэлт хийдэг. Үүнээс 80 гаруй хувь нь Хүчит шонхор зах руу нийлүүлэгдэж, гадаа бөөнөөр болон дотор лангуунд жижиглэнгээр зарагддаг. Дэнжийн мянгын зах дээрх бөөний худалдаанаас Хар хорин, Баянзүрх, Бөмбөгөр тэргүүтэй бусад зах, худалдааны төвийн худалдаачид махаа авч борлуулдаг цикл өрнөж байдаг.
Гэвч малчид махаа үнэтэй зараад байна уу эсвэл ченжүүд, Хүчит шонхор зах болон бусад захууд дээр худалдаачид хэт үнэ өсгөөд байна уу гэдэгт хариулт байдаггүй. Учир нь, малаа зарсан малчин, ченж, захын худалдаачдын аль аль нь баримт өгдөггүй.
Нөгөө талд, жил бүрийн хавар, зуны улиралд мах хомсдох үед дөрвөн оролцогч бүгд үнээ нэмдэг. Тиймээс хөдөө аж ахуйн салбарт малчид болон үйлдвэрлэгчээс шууд хэрэгчлэгчдэд очдог нийлүүлэлтийн сүлжээг бий болгохоос нааш энэ асуудал шийдэгдэхгүй. Ийм сүлжээг бий болгох хүртэл төр нөөцийн мах бүрдүүлсэн хэвээр байна.
Тиймээс нөөцийн мах бэлтгэлийг оновчтой зохион байгуулах шаардлагатай. Өнгөрсөн онд нөөцийн мах бэлтгэх зөвшөөрөл олгосон 12 аж ахуй нэгжид 53.3 тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээл олгож, 7.8 мянган тонн мах бэлтгэхээр төлөвлөснөөс 7.7 мянган тонн мах бэлтгэж, өнгөрсөн сарын байдлаар 3.2 мянган тонныг нь худалдан борлуулсан байна.
Сонирхолтой нь, наадам хаяанд ирчихээд байхад зарагдаагүй үлдсэн 3.3 мянган тонн мах хаачсан болохыг ХХААХҮЯ нь ч өөрөө мэдэхгүй байгаа аж. ШӨХТГ-ын дарга Н.Мандуул нөөцийн мах бэлтгэлд төрийн байгууллагуудын зохион байгуулалт, хяналт сул явагдаж байгааг онцолсон.
Тухайлбал, өнгөрсөн онд нөөцийн мах бэлтгэх компаниудад оны эцсээр буюу нэгэнт үнэ өссөн үед зээлийн санхүүжилтийг олгосон аж. Улмаар компаниуд гэрээний үүргээ биелүүлэхийн тулд үнэтэй махаар нөөц бүрдүүлсэн. Дэнжийн мянгаас бөөний махыг өндөр үнээр худалдан авч нөөцийн мах болгосон зэрэг зөрчил илэрсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, нэгэнт эрэлт, үнэ өндөр байх үед нөөцийн мах бэлтгэсэн нь зах зээлд улам их эрэлт, хомсдол бий болгожээ.
Мөн тэрээр нөөц мах нь зорилтод бүлгийн иргэдийг хямд махаар хангах бус эрэлт өндөр үед нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх замаар үнийн өсөлтийг зохицуулах механизм болохыг онцолж байв. Тиймээс ШӨХТГ-аас энэ жилийн нөөцийн мах бэлтгэлд дээрх алдааг давтахгүй байх үүднээс одооноос зохицуулалт, зохион байгуулалтын үйл ажиллагааг хийж эхлэх саналыг Засгийн газарт хүргүүлж, хяналт тавих төрийн бүтэцтэй илүү тулж ажиллахаар төлөвлөж байгаа аж.
