Эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс эн тэнцүү эрхтэй байх, жендерийн тэгш оролцоог хангах зэрэг асуудлыг сүүлийн 10 илүү жил нийгмийн бүхий л салбарт хөндөж ирэв. Түүгээр ч зогсохгүй аль ч түвшинд хүйсийн ялгаварлал байх учиргүй болохыг манайх Үндсэн хуульдаа ч тусгасан тусгаар улс.
Эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс гэр бүлийн дотор ба соёл, нийгэм, эдийн засгийн болон улс төрийн хувьд ижил тэгш эрхтэй байна.
Монгол Улсын Үндсэн хуулиас
Харамсалтай нь, хүнийг заяагдмал байдлаар нь гоочилж, хүйсээс нь шалтгаалан ялгаварладаггүй байх тухай асуудал манайд сонгодог утгаараа төлөвшиж дөнгөсөнгүй. Жендерийн эрх тэгш байдлыг эмэгтэйчүүдийн эрх, оролцоо зэрэгтэй холбож дадсаны балгаар жендер гэх нэршил эмэгтэйчүүдийн эрхээ дархлах талбар болж хувирсан нь гашуун ч үнэн. Сүүлдээ бүр төрийн түвшинд ч эмэгтэйчүүдийн асуудлыг дангааршуулж эхлэв. Улс төр дэх эмэгтэйчүүдийн оролцоо, бүсгүйчүүдийн улсын хөгжилд оруулж буй хувь нэмэр гэх зэргээр цоллох болсноос үүдэж, хүүхнүүд хүйсээсээ шалтгаалан нийгмийн нэг судлагдахуун болж хувирлаа. Түүнчлэн хүйсийн тэгш оролцоог хангах зорилготой гэгдэх элдэв сэдэл, санаачилга эцэстээ хүйсээр ялгаварлах, жендерийн тэгш бус оролцоог бий болгох суурь шалтгаан болов. Хүүхнүүдийг бус хүмүүсийг дэмжье
Аж ахуй эрхлэгч эмэгтэйчүүдийн эдийн засаг дахь оролцоог нэмэгдүүлэх тухай хуулийн төслийг УИХ дахь эмэгтэй гишүүд санаачлан боловсруулж, өнгөрөгч наймдугаар сард УИХ-ын дарга Г.Занданшатарт өргөн мэдүүлсэн байдаг. Тус хуулийн төслийг УИХ өнгөрсөн долоо хоногт хэлэлцэж эхэллээ. Бизнес эрхлэгч эмэгтэйчүүдийг дэмжиж, тэдний эдийн засгийн оролцоог нэмэгдүүлэх, эмэгтэйчүүдийн бизнесийн болон санхүүгийн үйл ажиллагааг хөнгөвчилж, бүх талын дэмжлэг үзүүлэх нь тус хуулийн чин зорилго.
Түүнчлэн дээрх хуулийг баталснаар бизнесийн салбарт ЖЕНДЕРИЙН ТЭГШ БАЙДЛЫГ ХАНГАХ боломж бүрдэнэ гэдгийг хууль санаачлагчид онцолж буй. Бүх бизнес эрхлэгчдийг бус зөвхөн эмэгтэйчүүдийг онцгойлон дэмжих замаар жендерийн тэгш оролцоог хангана гэдэг тун сонирхолтой өнцөг. Энэ нь хүйсээр ангилахгүй тэгш үйлчлэх манай хуулийн зарчимтай зөрчилдөөд зогсохгүй жендерийн тэгш байдлыг хангах бус хүйсийн тэгш бус оролцоог гааруулах ч эрсдэлтэй юм. 2021 оны байдлаар манай улсад 147 мянган ААН бүртгэлтэй байна. Тэдгээрийн 92.5 мянга буюу 63 орчим хувь нь эрэгтэй удирдлагатай. Харин 54 мянга буюу 37 хувь нь эмэгтэй удирдах ажилтантай аж. Эмэгтэй удирдлагатай аж ахуйн нэгжүүдийн 44 орчим хувь нь худалдааны салбарт, есөн хувь нь боловсруулах үйлдвэрлэл, 13 хувь нь мэргэжлийн шинжлэх ухаан болон эрүүл мэндийн салбаруудад ажиллаж буй талаар Үндэсний статистикийн хорооны Аж ахуйн нэгжийн тооллогод дурджээ. Бизнесийн салбарын удирдах ажилчдын 60 гаруй хувь нь эрэгтэй, 40 орчим хувь нь эмэгтэй байгаа учир энэ салбарт жендерийн тэгш байдал хангагдахгүй байна гэж хууль санаачлагчид үзэж байж болох.
Гэхдээ энэ тоог тэнцүүлэхийн тулд эрх зүйн зохицуулалт хийж, эмэгтэй бизнес эрхлэгчдэд их боломж, давуу байдал олгон, эрэгтэйчүүдийг “илүү үзэх” нь оновчтой шийдэл биш. Мөн өмнө өгүүлсэнчлэн эмэгтэй эзэнтэй компанид элдэв тусламж дэмжлэг үзүүлэх нь эрчүүдийн хийгээд хүний эрхийг зөрчөөд зогсохгүй Үндсэн хуультай ч харшилдах юм. Ёжилж хэлэхэд, бэлгийн цөөнх бизнес эрхлэгчдэд хэрхэн хандах вэ гэх асуудал ч хөвөрдөх л гогцоо. Түүнчлэн хууль батлагдсанаар эрэгтэй бизнес эрхлэгчдийн тоо цөөрч, эмэгтэй удирдах албан тушаалтнууд эрс нэмэгдэх магадлалтай. Ингэснээр хүйсийн тэгш оролцоог хангах гол зорилго нь хэлбийхэд хүрнэ. Эдгээрээс гадна манай улсад эмэгтэйчүүдийн бизнес эрхлэлт бас ч чамлахааргүй түвшинд байгааг илтгэх цөөн тоог энд сийрүүлье.
ЖДҮ эрхлэгчдийн 68 хувь эмэгтэйчүүд гэх статистик бий. Түүнчлэн хувиараа бизнес эрхлэгч 199 мянган иргэн байгаагаас 42 хувь буюу 84 мянга нь эмэгтэйчүүд, харин нийтийн хоол, худалдаа, үйлчилгээ, санхүү, боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт албан бус хөдөлмөр эрхлэгчдийн 72 хувь нь эмэгтэйчүүд байна.
Ухамсарт учир бий
Ер нь жендер гэх ойлголтыг сонгодог утгаар нь нутагшуулахын тулд нийтийн ухамсар, сэтгэлгээтэй ажиллах нь илүү оновчтой. Харин манайд энэ асуудлыг эрх зүйн зохицуулалт хийх байдлаар шийдвэрлэж ирсэн. Энэ нь тийм ч үр дүнтэй биш байгааг илтгэх ганц жишээг дэлгэрүүлье. Эмэгтэйчүүдийн оролцоо хангагдахгүй байна гэгддэг өөр нэг салбар бол улс төр. Үнэхээр ч шийдвэр гаргах түвшин дэх эмэгтэйчүүдийн оролцоо эрчүүдийнхтэй харьцуулахад цөөн байдаг. Тоо сөхвөл, сүүлийн 30 жилийн хугацаанд давхардсан тоогоор 63 эмэгтэй УИХ-д ард түмний төлөөлөл болж ажилласан байдаг. Харин энэ парламентын танхимын гишүүдийн 17 хувийг эмэгтэй гишүүн бүрдүүлж байна. Мөн 21 аймаг, есөн дүүргийн хэмжээнд хоёр л эмэгтэй Засаг дарга ажиллаж байгаа бол 330 сумын ердөө 36 нь эмэгтэй Засаг даргаар удирдуулж байгааг статистикийн байгууллагаас гаргасан мэдээллээс харж болохоор байна. Төр түшилцэх эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх асуудлыг үе, үеийн эрх баригчид онцолж, гогодож ирсэн. Улмаар асуудлыг шийдвэрлэх голч арга нь эрх зүйн зохицуулалт гэж үзсэн байдаг. Ийнхүү 2011 онд УИХ-ын сонгуулийн тухай хуульд квотын босго тогтоож, сонгуульд оролцож байгаа нам, эвслээс нэр дэвшигчдийн 20-иос доошгүй хувь нь эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл байна гэж зааж өгсөн. Тус шаардлагыг хангаагүй нам, эвслийн нэр дэвшигчдийг сонгууль зохион байгуулж байгаа байгууллага бүртгэж авахгүй байхаар тусгасан нь хэрэгжилтэд хөшүүргэ болсон юм.
Үүний үр дүнд 2012 оны УИХын сонгуулиар анх удаа 11 эмэгтэй гишүүн сонгогдож байв. Харамсалтай нь түүнээс хойш эмэгтэй гишүүдийн эзлэх хувьд дорвитой өөрчлөл гараагүй. Энэ нь 20-иос доошгүй хувь нь эмэгтэйчүүд байна гэх квот босго бус тааз болж хувирсантай холбоотой. Улс төрийн намууд дээрх хуульд нийцүүлэн нэр дэвшигчдийнхээ ердөө 20 хувийг нь эмэгтэй хүнээр сонгож, үлдсэн 80 хувьд нь эрэгтэй хүн нэр дэвшүүлж байна. Мөн лидерүүдийн тойрогт эмэгтэй нэр дэвшигчдээ “хаяж өгч”, хөшигний цаана тойрог наймаалцдаг болсон. Магадгүй жендерийн тэгш байдлыг хуулийн зохицуулалттай бус нийтийн ухамсартай “уяж” төлөвшүүлсэн бол эмэгтэй гишүүдийн тоо илүү олон байх байсан. Нэр дэвшигчдийн 20 бус 30, 40, 50 хувь нь эмэгтэйчүүд байх ч боломж бий.
Өөрсдийгөө дутууд үзэх комплекс
Жендер гэх ойлголтыг эмэгтэйчүүдийн эрх, оролцоотой холбож, ганхуулдаг гол субъект нь эмэгтэйчүүд бид өөрсдөө. Хэн ч “Чи эмэгтэй учир улс төр, бизнесийн салбарт оролцох эрх, дархгүй. Удирдах албан тушаалаас алс, ангид бай” гэх зэргээр хахиж, хавчаагүй байхад л өөрсдөө ийм ойлголт, тийм хандлагыг нийгэмд түгээдэг бас өдөөдөг. Магадгүй эмэгтэйчүүдийн оролцоо, эрх дархыг тунхаглаж, дарцаглаагүй байсан ч нийгмийн бүхий л түвшинд бүсгүйчүүд эрх хийгээд үүргээ үүрэлцэж л явна байх. Үүрэлцэж ч байгаа. Их дээд сургуулийн магистр, докторантурт суралцагчдын 40 хувийг эрэгтэйчүүд эзэлдэг бөгөөд төрийн алба хаагчдын 61 хувь нь эмэгтэй, 39 хувь нь эрчүүд байдаг. Түүнчлэн дундаж наслалт, боловсролын түвшин, ажил эрхлэлт зэрэг олон хүчин зүйл дээр эмэгтэйчүүд илүү давуу байдалтай амьдарч буй. Мөн эмэгтэйчүүд өндөр боловсролтой ч эрчүүдээс бага цалин авдаг гэх асуудал ч өрөөсгөл болохыг нэгэн сонирхолтой судалгаагаар нотолсон байдаг. Тодруулбал, Унгарын Өтвөш Лорандын их сургууль (ELTE)-ийн эдийн засгийн ангийн оюутан Б.Болдмаа монголчуудын цалин ба хүйсийн ялгаварлын талаарх хэвшмэл ойлголтыг эвдсэн нэгэн судалгаа хийжээ. Судалгаагаар, бүтэн цагаар ажил эрхэлж буй нийт эрчүүдийн 34 хувь нь бага цалинтай ажил хийж байсан бол эмэгтэйчүүдийн хувьд ердөө 6 хувь нь бага цалинтай алба хашиж байгаа нь тогтоогдсон байна. Харин эмэгтэйчүүдийн 87 хувь нь дунд түвшний цалинтай ажил хийдэг бол эрчүүдийн 58 хувь л дунд түвшний цалин авдаг аж. Эрэгтэйчүүдийн дундаж цалин эмэгтэйчүүдийнхээс өндөр харагддаг нь өндөр цалинтай цөөн эрчүүд л дундаж цалинг нь хөөрөгддөгтэй холбоотой болохын судалгааны тайланд өгүүлжээ. Эцэст нь хэлэхэд, Монгол Улсад эмэгтэйчүүдийн эрх таазандаа хүрсэн үү гэхээс тартагтаа тулаагүй. Манайх жендерийн тэгш бус байдлаараа дэлхийд сүүл мушгиж байгааг эмэгтэйчүүдийн эрх хангагдахгүй байгаатай холбож тайлбарлах нь элбэг. Гэхдээ жендерийн тэгш бус байдал хангагдахгүй байгааг аль нэг хүйсийн давамгай байдалтай холбохоос илүү энэ ойлголтыг жинхэнэ утгаар нь нутагшуулж чадахгүй байгаатай уяж ухуулбал илүү оновчтой байж болох юм.
О.ДАВААСҮРЭН
Эх сурвалж: Үндэстний ТОЙМ сэтгүүл
