Улс төрийн намын хууль 18 жилийн дараа анх удаа УИХ-ын босгыг алхав. Анх 1990 онд батлагдаж, 2005 онд шинэчлэгдсэн Улс төрийн намын тухай хуульд 18 жилийн хугацаанд өөрчлөлт ороогүй. Үүнээс хойш улс төрийн намын тухай хуулийг өөрчлөх ёстой, шинэ шатанд гаргах ёстой гэдэг асуудал сүүлийн гурван парламент дамжиж яригдсан байдаг.
2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн 19.1.2.3-дугаар зүйлээр улс төрийн намын эрх зүйн орчныг шинэчлэх гол үндсэн чиглэлийг зааж өгсөн. Уг Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр даган гарах гол хуулиудын нэг нь "Улс төрийн намын тухай" хууль юм. Хуулийн төслийг өнгөрсөн 2.5 жилийн хугацаанд боловсруулж, гадаад дотоодын экспертүүд, олон улс болон иргэний нийгмийн байгууллагууд, эрдэмтэн судлаачдын хүрээтэй олон судалгаа, хэлэлцүүлэг өрнүүлж, саналуудыг тусгасны үр дүнд өнгөрөгч дөрөвдүгээр сарын 14-нд өргөн барьсан.
Тэгвэл Улс төрийн намын тухай хуулийн төсөлд ямар онцлог заалтууд туссан вэ.
УЛС ТӨРИЙН НАМ БОДЛОГЫН НАМ БАЙХ ЁСТОЙ
Аливаа нам нь зөвхөн сонгуульд зориулан ажилладаг байдлыг таслан зогсоож, үндэсний хэмжээний эрх ашгийг илэрхийлсэн, бодлогын нам байх ёстой. Тиймээс энэ хуулийн гол концепц нь нам бодлогынх байх ёстой гэж заажээ.
Тиймээс нам цаг уурын шинжтэй, популист, нэг хүний нөлөөн дэх нам биш урт хугацааны бодлого дэвшүүлж сонгуульд өрсөлддөг, намын мөрийн хөтөлбөр сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр нь харилцан уялдсан, Монгол Улсын хөгжлийн бодлого үнэт зүйл нь Үндсэн хуульд нийцсэн байхаар зохицуулагдаж байгаа аж.
Бодлогын нам байна гэдэг нь намаас гарч буй шийдвэрүүд шинжлэх ухааны үндэстэй, бодлого судалгаанд үндэслэсэн байна. Үүний тулд нам дэргэдээ бодлогын судалгааны хүрээлэнг дэргэдээ ажиллуулах ёстой. Тухайн бодлогын судлалын хүрээлэнд уг намд төсвөөс олгож байгаа санхүүжилтийн тодорхой хувийг хүрээлэн зарцуулж ажиллана. Бодлогын судлалын хүрээлэн нь намын бодлого үйл ажиллагаанд мэргэжлийн судалгаа зөвлөмж өгдөг, гишүүд рүүгээ болон иргэд рүү чиглэсэн хүний эрхийн боловсролыг дэмжсэн үйл ажиллагаа явуулах ёстой.
НАМЫН ХАТУУ ГИШҮҮНЧЛЭЛЭЭС ТАТГАЛЗАНА
Одоо хүчин төгөлдөр хуульд намын гишүүн гэдэг ганцхан субьект бий. Хуулийн төсөлд намын хатуу гишүүнчлэлийг зөөлрүүлэх татгалзах заалтууд орсон байна. Тодруулбал
- улс төрийн намын гишүүн.
- дэмжигч гишүүн.
- сонгуульт гишүүн гэж ангилсан байна.
Тухайлбал, татвараа төлдөг, намын бодлогын бүх ажиллагаанд оролцож, дотоод сонгуульд санал өгөх эрхтэй бол улс төрийн намын гишүүн гэж үзнэ. Харин намын үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог, татвар төлөхгүй бол дэмжигч гишүүний ангилалд хамаарах аж.
Ингэснээр намын гишүүдийн татвар төлөлтийг урамшуулах, нам нь гишүүдийнхээ бага хэмжээний санхүүжилтээр санхүүжилтээ бүрдүүлэх ийм зарчим руу орно гэж хууль санаачлагчид үзэж буй юм.
ЯМАР ТОХИОЛДОЛД НАМЫГ ИДЭВХГҮЙД ТООЦОХ ВЭ
Хуулийн төсөлд намыг идэвхгүйд тооцох шинэ зохицуулалт орсон. Үүнд:
- УИХ-ын ээлжит сонгуульд хоёр удаа дараалан нэр дэвшүүлэн оролцоогүй
- Хоёр жил дараалан санхүүгийн тайлангаа сонгуулийн төв байгууллагад хүргүүлээгүй
- Намын удирдах дээд байгууллагыг эсхүл төлөөллийн төв байгууллагыг таван жилийн хугацаанд хуралдуулаагүй бол Сонгуулийн төв байгууллага намыг идэвхгүйд тооцох тухай шийдвэр гаргах аж.
Ингэснээр намыг идэвхгүйд тооцсон бол тухайн намд олгох төрийн санхүүжилтийг зогсоох бөгөөд нам бүх шатны сонгуульд оролцох эрхгүй болно. Гэсэн хэдий ч энэ хугацаанд намын гишүүний аливаа сонгуульд бие даан нэр дэвших эрхийг хязгаарлаагүй байна. Харин дээрх хугацаанд идэвхгүй байдлаа сэргээж чадаагүй тохиолдолд тухайн намыг татан буулгах асуудлыг авч хэлэлцэх юм.
САНХҮҮЖИЛТИЙГ ШИЛЭН БОЛГОНО
Улс төрийн намын санхүүжилтийн асуудал маш чухал тавигддаг. Одоогийн хүчин төгөлдөр үйлчилж буй хуульд намууд нь санхүүжилтээ ил тод тайлагнана гэх зэрэг хэд хэдэн заалт байдаг ч хариуцлагын заалт байхгүй, тунхаглалын шинж чанартай байсаар өдийг хүрчээ.
Тэгвэл өргөн бариад хуулийн төсөлд санхүүжилтийг нь "шилэн" болгохоор зорьсон тухайгаа санаачлагчид нь онцолсон юм. Тухайлбал, "Иргэн болон хуулийн этгээдийн мөнгөн хандивыг зөвхөн намын дансаар хүлээн авах бөгөөд бэлэн мөнгөөр хандив авахыг хориглоно. Гишүүний татвар болон хандивыг тооцооны нэг дансанд байршуулна" гэж заажээ. Хандивын дээд хэмжээ нь жилд нэг хуулийн этгээд эцсийн өмчлөгчөөрөө 27 сая төгрөг буюу хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 50 дахин нэмэгдүүлсэн байдлаар, хувь иргэн улс төрийн нэг намд нийлбэр дүнгээрээ хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 12 дахин үржүүлсэн буюу 6 сая төгрөг хүртэл хандивлах боломжтой аж. Ингэснээр хандив нэрээр өгч буй авлига, хээл хахуулийг зогсоох, нэг хүний эсвэл хэсэг бүлэглэлийн нам байхыг хязгаарлаж, дотоод ардчиллыг бэхжүүлэх, хариуцлагажуулахад анхаарсан гэж хууль санаачлагчид мэдээллээ.
Мөн намын нийт санхүүжилтийн зарцуулалтыг зардлынхаа 15 хувийг бодлого боловсруулах судалгаанд, 15 хувийг иргэдийн соён гэгээрүүлэх улстөрийн боловсролд, 20 хувийг нийгмийн тодорхой бүлгүүдийг дэмжихэд зарцуулахаар зааж өгчээ. Зардлын тайланд аудит оруулах, олон түмний өмнө нээлттэй хэлэлцэх зэрэг өөрчлөлт орж байна.
Тус хуулийн төсөл батлагдвал ирэх 2024 оны нэгдүгээр сарын нэгний өдрөөс эхлэн дагаж мөрдөхөөр одоогийн төсөлд тусгажээ.
