Нийгмийн даатгалын үндэсний зөвлөл(НДҮЗ)-ийн 2021 оны үйл ажиллагааны тайланг өнгөрсөн долоо хоногт Байнгын хороогоор хэлэлцэх үед нэлээд ноцтой зөрчлүүд дурдагдав. Хөндлөнгийн аудитын дүгнэлтэд хөндөгдсөн тэдгээр асуудлын талаар эдийн засагч Г.Хонгортой ярилцлаа.
-НДҮЗ-өөс 170 тэрбум төгрөгийн зөрчил илэрсэн гэж хөндлөнгийн шинжээч дүгнэсэн. Үйл ажиллагаа нь ингэж доголдох болсон шалтгаан юутай холбоотой вэ?
-Нийгмийн даатгалын сангийн үйл ажиллагааг хуулийн дагуу УИХ-ын харьяаны байгууллага удирдан зохион байгуулах ёстой. Гэтэл тэрхүү удирдлагын НДҮЗ гэгч байгууллагыг Засгийн газрын гишүүн ахалж байна. Энэ бол маш буруу тогтолцоо. Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд өөрийнхөө хийх ажлыг УИХ-аар буюу үндэсний зөвлөлөөр өөрөө баталдаг. Дараа нь хийсэн ажлаа өөрөө өөртөө тайлагнадаг ийм тогтолцоо өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд бүрэлдчихсэн байна л даа. Гэтэл Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр хууль тогтоох байгууллага гүйцэтгэх засаглалын хоорондын ялгааг нь гаргаад хана босгочихсон шүү дээ. Нэг ёсондоо гүйцэтгэх засаглалын үйл ажиллагаанд УИХ-ын харьяа, салбар байгууллага хуулийн хатуу хяналтыг хэрэгжүүлэх үндсэн үүрэгтэй. НДҮЗ-ийн 2021 оны үйл ажиллагааны санхүүгийн хараат бус аудитын дүгнэлтийг Үндэсний аудитын газар ирүүлсэн байна. Аудитор НДҮЗ 2021 онд хийж гүйцэтгэсэн ажилд нь хязгаарлалттай дүгнэлт гаргажээ. Өөрөөр хэлбэл, Үндсэн хууль, Төсвийн тухай хууль, Нягтлан бодох бүртгэлийн тухай хуулийг зөрчсөн байна гэжээ. Дээрээс нь 170 орчим тэрбум төгрөгийн асуудалтай гэж хөндлөнгийн шинжээч дүгнэсэн байна. Арилжааны банкинд байршуулсан мөнгөн хөрөнгийн зарлагыг ч хууль бусаар авчээ. Буцаагаад мөнгөө авах биш хагас дутуу өмчлөгч, эзэмшигчийн маргаантай үл хөдлөх хөрөнгүүдийг авсан байна. НДҮЗ нь Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газрын үүргийг давхар биелүүлээд байгаа юм шиг харагдаад байгаа хэрэг. Мөнгөө арилжааны банкинд байршуулсан бол бэлэн мөнгөөрөө л авах ёстой. Түүнээс биш бэлэн мөнгөнөөсөө хэд дахин доогуур үнэлгээтэй үл хөдлөх хөрөнгийг авч болохгүй. Тэтгэвэр авагч нартаа юу өгөх юм бэ. Нөгөө авсан байшингийнхаа тоосгыг сугалж, шалыг нь ховхолж өгөх юм уу. Үүнтэй агаар нэг зөрчил ажиглагдаж байна. Харамсалтай нь энэ байдлаа хэвийн үзэгдэл гээд ойлгочихсон. Ингээд яваад ирсэн юм, цаашид ч явах ёстой юм гэсэн хүйтэн сэтгэлээр хандаж байна, тэд.
-НДҮЗ-ийн бүрэлдэхүүнд нэр дэвших гишүүдийн талаарх нийтийн сонсгол өнгөрсөн гуравдугаар сард болсон. Ирэх баасан гаригийн УИХ-ын чуулганаар тэднийг томилох хэлэлцүүлэг товлогджээ. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?
-Нийтийн сонсголын үеэр тэдгээр нэр дэвшигчид шалгуур үзүүлэлтүүдийг хангаагүй гэдэг хараат бус шинжээчийн дүгнэлт гарсан. Гэтэл энэ баасан гаригийн Их хурлын нэгдсэн чуулганаар тэднийг НДҮЗ-ийн бүрэлдэхүүнд томилох тухай асуудлыг хэлэлцэх гэж байгаа нь буруу. Энэ бол байж боломгүй асуудал. НДҮЗ-ийн асуудлыг есхөн гишүүн шийддэг тогтолцоо өнөөгийн нийгмийн цаг үеийн шаардлагыг огт хангаж чадахгүй байна. Үүнийг засч залруулж, хуульд нийцүүлэх ёстой. Өчигдөр УИХ-ын дарга Г.Занданшатартай Монголын залуучуудын холбооны төлөөлөл уулзаж, энэ үйл явдлыг УИХ-ын даргад анхааруулж, сануулж хэллээ. Их хурлын дарга асуудалд холч ухаанаар хандана гэдэгт найдаж байна.
-Нийгмийн даатгалын сан бол төсвийн бүрэлдэхүүн хэсэг. Гэтэл муу менежмэнттэй гэсэн шүүмжлэлд байнга өртдөг. Сангийн үйл ажиллагаанд иргэд хяналт тавих боломжийг одоогийн тогтолцоо хязгаарласан гэж үү?
-Нийгмийн даатгалын сан өнөөдөр маш муу менежмэнттэй байна гэдэг нь туйлын үнэн. Ард түмний буюу даатгуулагчийн ямарч хараа хяналт байхгүйтэй адил. Өнөөдрийн залуу үе маргааш ахмад настан болно. Тэдний ирээдүйн амьдралын үндсэн баталгаа бол тэтгэвэр. Энэ тэтгэврийг үе шаттайгаар төрөөс бодлогын түвшинд баталгаажуулах юм бол иргэд Нийгмийн даатгалын санд мөнгөө төвлөрүүлэх, шимтгэлээ төлөх, тэтгэвэрт гарсан хойноо бусдын гар хөл харахгүйгээр амар амгалан амьдрах бүрэн боломж нь байгаа. Өнгөрсөн хугацаанд иргэд “Засгийн газар бидний мөнгийг арвижуулж, үржүүлж байна” гэсэн итгэл, сэтгэлээр хандаж ирсэн. Гэтэл Засгийн газар маань Нийгмийн даатгалын санг төсвийн бүрэлдэхүүн хэсэг болгочихоод, өнгөрсөн 30 жил төсвийн цоорхойг бөглөж, баруун солгойгүй үрэн таран зарцуулж иржээ. Харин ард түмэн үүнийг мэддэггүй, ойшоодоггүй байсан. Одоо цаг үе өөр болсон. Өнөөдрийн залуучууд гадаад ертөнцийг гарын алгандаа багтаагаад өдөр болгон үзчихэж байна. Өөрийнхөө ирээдүйн төлөө төвлөрүүлж байгаа, нийгмийн даатгалын хуримтлалдаа Үндсэн хуульд заасны дагуу хяналт тавих бүрэн эрхтэй. Иргэн бүр энэ эрхийнхээ дагуу хяналт тавихыг шаардмаар байна. Хяналтын ажлыг УИХ ард түмний өмнөөс гүйцэтгэх ёстой. Нийгмийн даатгалын санд хэдий хэмжээний бүрэн хэмжээний хяналт тогтоно, тэрний үр дүнгээр иргэд төрийн үйл ажиллагаанд бодитойгоор оролцох эдийн засгийн санхүүгийн сонирхол нь шууд үүсэх юм. Өөрөөр хэлбэл, төр эзэнтэй болж ирнэ гэсэн үг. Одоогийн байдлаар иргэд төрөөс гарч байгаа хууль тогтоомжийн боловсруулалт, үйл хэрэгт төдийлөн сайн оролцож чадахгүй байгаа нь худлаа биш. Энэ байдлыг халах цорын ганц арга бол тэтгэврийн сангийнхаа жинхэнэ эзэн нь болох юм.
-Тэтгэвэр тогтоолгоход сүүлийн долоон жилийн цалинг дунджилдаг боллоо шүү дээ. Энэ ер нь оновчтой шийдэл мөн үү?
-Хяналт байхгүй болсноос ийм айхавтар зүйл боллоо. Тэтгэвэр тогтоолгоход сүүлийн таван жилийн цалинг дунджилдаг байсан. Гэтэл долоон жил болж өөрчлөгдсөн. Цаашлаад 10 жил болох юм гэнэ. Энэ нь юуг илтгээд байна вэ гэхээр НДҮЗ өөрийнхөө бодлого үйл ажиллагааныхаа хамаг горыг ард иргэдийн нуруун дээр шилжүүлж байгаа юм. Даатгуулагчид НДҮЗ-ийн бодлогынх нь золиос болчихоод байна. Манай улсад Нийгмийн даатгалын сан гэж үндсэн хоёр том сан бий. Эрүүл мэндийн даатгалын сан юм. Өнөөдөр Эрүүл мэндийн даатгалын зөвлөлийн 2021 оны үйл ажиллагааны тайланг Байнгын хороо хэлэлцэх юм билээ. Энд бас асуудал их бий. Нэр дэвшигчид нь хараат бус шинжээчдийн дүгнэлтээр шаардлага хангаагүй. Мэргэжлийн бус хүмүүсийг сангийн удирдлагад оруулчихаар хөрөнгө мөнгийг нь идэж уудаг, гаж тогтолцоо манайд сүүлийн 30 жил явж ирлээ. Энэ гаж тогтолцооноос салах юм уу, дахиад цаашаа эвлэрээд явах юм уу гэдэг сонголтын өмнө ирээд байна. Зүй нь дээрх хоёр том сангийн үйл ажиллагаа нээлттэй, ил тод, нийт даатгуулагч нартаа хүртээмжтэй байх ёстой.
-Иргэд насаараа хуримтлуулсан нийгмийн даатгалынхаа үр шимийг тэтгэвэрт гарахаасаа өмнө хүртэх боломж бий юү?
-Мэдээж, тэтгэвэрт гарсан хойноо тэр хуримтлалыг эдлэх нь тодорхой. Харин тэтгэвэрт гарахаасаа өмнө идэр, чадалтай байх үедээ хүртдэг байх боломжийг хуулиар нээж өгөх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, нийгмийн даатгалынхаа олон жилийн хуримтлалаа орон сууцны ипотекийн зээлийн урьдчилгаанд тооцуулдаг болох хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх зайлшгүй шаардлага бий. Ингэснээр нэг талаас иргэн өөрөө нийгмийн даатгалын идэвхтэй харилцагч болно. Нөгөө талаар орон сууцны ипотекийн зээлийн урьдчилгаа төлбөрөө шийдвэрлэх боломж нөхцөл бүрдэнэ.
-Тэгэхээр ямар гарц гаргалгаа байна вэ. Олон улсын сайн туршлагаас сонирхуулахгүй юу?
-НДҮЗ-ийн үйл ажиллагаанд хийсэн аудитын дүгнэлтийг үндэслээд хяналтыг олон түмэндээ нээлттэй ил тод болгох ёстой. Ингэснээр сангийн хөрөнгийг баруун солгойгүй арилжааны банкуудад байршуулдаг буруу үзэгдэл алга болно. Үүний оронд тэтгэврийн сангийн хөрөнгийг орон сууцны найдвартай ипотекийн зээлд хөрөнгө оруулж болно.
Олон улсад тэтгэврийн даатгалын санг дотоодын стратегийн хөрөнгө оруулагч гэж үздэг юм. Яагаад гэхээр тэтгэврийн сан бол сар бүр байнга цалингийн шимтгэлээс арвижиж байдаг. Зөрүүлээд сар болгон тэтгэвэр авагчийнхаа мөнгийг тараадаг. Тэгэхээр тэр савны ёроолд байгаа үлдэгдэл мөнгийг найдвартай хөрөнгө оруулалтын механизмаар дамжуулж өсгөж үржүүлдэг. Ийм боломж манайд байна. Гэвч ашиглахгүй байгаа нь харамсалтай.
-Та ярилцлагынхаа эхэнд НДҮЗ-ийг Засгийн газрын гишүүн удирдаж байгаа нь Үндсэн хуульд харш гэлээ. Энэ талаар тодруулбал?
-НДҮЗ-ийг Засгийн газрын гишүүн ахалж, шийдвэр гаргаж болохгүй. Ашиг сонирхлын том зөрчил. Гэтэл манайд юу хийгээд байгаа нь мэдэгдэхгүй, дандаа алдагдалтай, арилжааны банкинд мөнгөө аваачаад байршуулаад байна шүү дээ. Байршуулж байгаа мөнгөө буцааж авахдаа үл хөдлөх хөрөнгө аваад байна. Дампуурсан банкууд өөрийнхөө өглөгт найдваргүй зээлдэгчдийн барьцаанд орхисон орон сууцнуудыг өндөр үнээр шахаад байна гэсэн үг. Энэ бол аудитын дүгнэлтээр нотлогдсон баримт. Ийм том зөрчилтэй байхад дахиад л хэдэн хүмүүсийг томилох гээд сууж байна. УИХ, Засгийн газрын зааг ялгааг Үндсэн хуулиар тодорхойлчихсон. Сүүлд хүртэл үүний төлөө Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хийсэн шүү дээ. Хяналттай төр байх ёстой. Гэтэл Их хурал хяналтаа тавьж чадахгүй байгаа нь Үндсэн хуулийн үзэл санаанд харш үйлдэл болжээ. Өнөөдөр бид цалингаасаа нийгмийн даатгалын санд сар бүр 17 хувийг төлж байгаа. Тэгэхээр сангаа өөрсдөө удирдан зохион байгуулж чадахгүй, хуульд нийцүүлж чадахгүй, дандаа буруу ажилласныхаа санхүүгийн төлөөсийг ард иргэдийнхээ нуруунд аваачиж нялзаагаад байгаа нь шударга явдал уу. Цаашлаад Монгол Улсын тусгаар тогтнол, аюулгүй байдал, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал зэрэг асуудал хурцаар тавигдах нь. Иргэд төрийн үйл хэрэгт өдөр тутамд оролцох үндсэн угтвар нөхцөл нь тэтгэврийн асуудал. Миний тэтгэврийн нэрийн дансан дахь мөнгө арвижиж байна уу гэдгийг даатгуулагч өглөө болгон харж байх ёстой.
-Нийгмийн даатгалын багц хуулийг намрын чуулганд өргөн мэдүүлсэн. Гэтэл саяхан буцаагаад татчихлаа. Үүнийг юу гэж харж байна вэ?
-Өнгөрсөн оны аравдугаар сард Засгийн газраас Нийгмийн даатгалын багц хуулийг өргөн мэдүүлсэн. Гэвч гурван долоо хоногийн өмнө эргүүлээд татаад авчихжээ. Өөрөөр хэлбэл, хууль эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох ажлын багт маш муу үнэлгээ өгөхөөр дүгнэлт гарч байна. НДҮЗ юу хийсэн юм бэ. Гарт баригдаж, нүдэнд үзэгдэх юм алга. Тэр хуулийг татаж авах болсон шалтгаан үндэсний зөвлөлийн хурал дээр яригдаагүй нь хачирхалтай. Мэдээж асуудалтай болоод л татаж авч байгаа. Хууль боловсруулах гэж ажлын хэсэг томилж, бөөн зардал гаргаж, өргөн мэдүүлдэг. Гэнэт тав, зургаан сарын дараа татаж авсан нь ямар ч үр дүнгүй үйл ажиллагаа болжээ. Ийм л нүүр царайтайгаар Засгийн газар ажиллаад байна л даа.
-Тэтгэврийг өвлүүлэх асуудалд та ямар байр суурьтай байдаг вэ?
-Насаараа нийгмийн даатгалаа төлчихөөд тэтгэврийн насанд хүрч амжилгүй нас барах тохиолдолд үлдсэн үр хүүхэд, хань ижилд нь тухайн тэтгэврийг өвлүүлэх ёстой. Саалиа бэлдэхээр саваа бэлд гэгчээр өнөөдөр НДҮЗ гэдэг тогтолцооны удирдлагын бүтцээ туйлын хариуцлагатай, хуулийн өмнө тайлагнадаг, сангаа мэргэжлийн өндөр түвшинд удирдаж чаддаг болгох ёстой. Гэтэл өнөөдөр сан руугаа бид хичнээн мөнгө хийгээд яах юм бэ. Элсэнд асгасан ус шиг алга болно шүү дээ. Нийгмийн даатгалын сангийн тулгамдсан асуудал их байна. Хуримтлагдсан асуудал бүр ч их байна. Үндэснийхээ язгуур эрх ашгийн төлөө төр засаг зоригтой арга хэмжээг авах хэрэгтэй. Ард түмнийхээ хяналт дор өөрчлөлт шинэчлэлтийг хийх хэрэгтэй. Ер нь Япон лугаа хөгжихийн тулд нийгмийн даатгалын хулгайг таслан зогсоох ёстой.
М.Мөнхцэцэг
