Ирэх жилийн зургадугаар сард болох УИХ-ын сонгуулийг угтан Сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай сэдэв өнгөрсөн жилийн сүүлийн хагасаас идэвхэжсэн билээ. Монгол Улс төлөөллийн ардчилалтай. Та бид дөрвөн жилд нэг удаа сонгуульд саналаа өгнө гэдэг бол төлөөллийн ардчиллын зарчмаар төрөө барьж байгаа хэрэг юм л даа. Тиймээс сонгууль гэдэг бол 8 настай балчираас 80 настай буурай гээд Монгол Улсын бүхий л хүний өнөөдөр, маргаашийн амьдралтай хамаатай сэдэв.
Түүнчлэн эрх баригч нам болоод улс төрийн бусад нам, хүчнүүд, иргэний нийгмийнхэн, судлаачдын дуу хоолой хааш чиглэж байгаа вэ гэдэг нь чухал. Иргэний нийгмийнхэн, судлаачдын индрээс нөхцөл байдлыг аваад үзэхэд төлөөллийн ардчилал нь зөвхөн манай Монгол Улсад төдийгүй бусад орны хувьд ч том сорилт болсоор байгаа нь ойлгогдож буй.
Ерөнхийдөө сонгуулийн ирц буурах, ардчилсан хууль ёсны байгууллагуудад үл итгэх байдал нэмэгдэх, улс төрд дургүйцэх байдал нь Монголд шууд ардчиллын элементүүдийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байгааг харуулж байгаа талаар судлаачид хэлж, ярьж буй. Гэхдээ энэхүү өөрчлөлт нь цаг үе, нийгмийн тохироо, хөрс бүрэлдсэн үед харьцангуй жам ёсны нөхцөлөөр бий болж болох юм.
Өнөөдрийн тухайд аваад үзэхэд, өдгөө эрх барьж буй МАН болоод АН, ХҮН зэрэг улс төрийн намууд сонгуулийн тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг УИХ-д өргөн барьчихаад байна. 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр сонгууль болохоос жилийн өмнө хуульд өөрчлөлт оруулах ёстой учраас ирэх зургадугаар сарын 20-нд багтаж парламент сонгуулийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ёстой болж байна.
Сануулахад, Улсын Их Хурлын дарга өнгөрсөн гуравдугаар сарын 7-ны өдрийн 45 дугаар захирамж гаргаж, Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг боловсруулах үүрэг бүхий ажлын хэсэг байгуулагдсан юм.
Ажлын хэсгийн ахлагчаар Улсын Их Хурлын гишүүн, Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга Н.Энхболд, гишүүдэд Улсын Их Хурлын гишүүн Т.Доржханд, Л.Мөнхбаатар, С.Одонтуяа, Д.Тогтохсүрэн, О.Цогтгэрэл нар багтсан. Улмаар Ажлын хэсэг байгуулагдсантай холбогдуулан ажлын хэсгийн ахлагч, гишүүд Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг 2023 оны 4 дүгээр сарын 3-ны өдөр өргөн мэдүүлэхээр товлоод байсан боловч ажлын хэсгийн гишүүн, Улсын Их Хурал дахь Ардчилсан намын бүлгийн дарга О.Цогтгэрэл Ардчилсан намын бүлгээс тусдаа хуулийн төсөл өргөн мэдүүлнэ гэж хойшлуулснаар, 4-ний өдөр талууд тус тусдаа төсөл өргөн барилаа.
Ажлын хэсгийн ахлагч Н.Энхболд хэлэхдээ, Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг танилцуулах үеэр Монгол Улсын улс төр, нийгэм, эдийн засгийн сөрөг үр дагаварыг арилгах, төрийн бодлого, үйл ажиллагааны тогтвортой байдалд эерэг нөлөөтэй сонгуулийн тогтолцоо бүрдүүлэх, хууль тогтоомжийн чанарыг сайжруулах шаардлагыг харгалзан Улсын Их Хурлын сонгуулийн тогтолцоог мажоритар болон пропорциональ хосолсон тогтолцоогоор явуулах эрх зүйн үндсийг бүрдүүлж, Монгол Улсын Үндсэн хуулиар баталгаажсан иргэний сонгох, сонгогдох эрхийг хангах, түүнчлэн Улсын Их Хурлын сонгуулийг зохион байгуулж явуулах удирдлага, зохион байгуулалтын эрх зүйн орчныг сайжруулах зэргээр Улсын Их Хурлын сонгуулийн үйл ажиллагаатай холбогдсон харилцааг эргэн харж хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах байдлаар боловсронгуй болгох хэрэгцээ шаардлага үүссэн гэсэн юм.
Түүнчлэн хуулийн төсөлд шинэчлэн тусгасан зарим асуудлуудаас дурдахад:
Монгол Улсын Их Хурлын 38 гишүүнийг хуульд заасны дагуу байгуулагдсан сонгуулийн тойргоос, 38 гишүүнийг энэ хуульд заасны дагуу сонгуульд оролцохоор бүртгүүлсэн нам, эвслийн нэр дэвшигчдийн жагсаалтаас тус тус сонгох сонгуулийн хосолсон тогтолцоотой байхаар тусгаж, үүнтэй холбоотойгоор нэр дэвшүүлэх, нэр дэвшигчийг бүртгэх, саналын хуудсыг хэвлүүлэх, сонгогч санал өгөх, түүнийг тоолох, дүн гаргах, суудал хуваарилах зэрэг харилцааг нарийвчилсан зохицуулалтуудыг тусгасан,
Улс төрийн намын бүртгэл, өөрчлөлттэй холбоотойгоор нам сонгуульд оролцохоо илэрхийлэх, хүлээн авах, бүртгэх үйл ажиллагаатай холбоотойгоор гардаг хүндрэл, эрх зүйн тодорхойгүй байдлыг арилгах,
Нам, эвсэл жагсаалтаар нэр дэвшүүлэхдээ 1:1 хүйсийн харьцаатай жагсаалтын дарааллыг үндэслэн нэр дэвшүүлэх,
Нам, эвслээс нэр дэвшиж байгаа нийт нэр дэвшигчийн 30-аас доошгүй хувь нь аль нэг хүйсийнх байна гэхчлэн тусгажээ.
Тэгвэл Улсын Их Хурал дахь Ардчилсан намын бүлгээс боловсруулсан хуулийн төсөлд:
- Сонгуулийн тогтолцоог холимог байхаар хуульчилж, тойргоос 48, жагсаалтаар 28 хүн сонгох,
- Жагсаалт хуваарилахад улс нэг гэдэг зарчим барих,
- 48 мандатыг тойрог хуваах зарчмаар хуульд тусгаж өгсөн, өмнөх 12.2 дугаар зүйлийг энэ зарчимд нийцүүлж, өөрчлөн найруулав. Тойрогт хамгийн олон санал авсан нэр дэвшигч явах ба нийт сонгогчийн 28 хувиас доош санал авсан тохиолдолд дахин санал хураалт явуулах,
- Нэр дэвшүүлэх зарчим хэвээр байх,
- Тойрогт болон жагсаалтад зэрэг нэр дэвшихийг хориглох,
- Нам, эвслээс нэр дэвшиж байгаа нийт нэр дэвшигчдийн 40-өөс доошгүй хувь нь аль нэг хүйсийнх байх,
- Нам, эвсэл жагсаалтаар нэр дэвшүүлэхдээ 1:1 хүйсийн харьцаатай жагсаалтын дарааллыг үндэслэн нэр дэвшүүлэх,
- Жагсаалт нээлттэй байх,
- Жагсаалтаар нэр дэвшсэн нам, эвслийн сонгуулийн дүн гаргах, суудал хуваарилах зарчмыг нам эвсэл 3 хувь байхаар оруулах. Мөн тойрогт суудал авсан байх шалгуурыг хангах, зэрэг асуудлуудыг тусгажээ.
Улсын Их Хурал дахь Ардчилсан намын бүлгийн дарга О.Цогтгэрэл хуулийн төслийн талаарх танилцуулгадаа, одоогийн мөрдөгдөж буй Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулиар аль нэг хүйсийн доод хэмжээ 20 хувьтай байгаа боловч сонгуулийн үр дүнгээр 20 хүрэхгүй гишүүд сонгогддог практик бий. Иймд хүйсийн квот дээр үр дүнтэй уялдах схемийг бүрдүүлэх шаардлага байгааг онцолж байсан.
Ерөнхийдөө сонгуультай холбоотой тогтмол яригддаг асуудал бол Монгол Улсад мөнгөний буюу шударга бус сонгууль зохион байгуулагдаад хэвшсэн тухай юм. Тиймээс ч намуудаас өргөн барьсан хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтүүд шударга сонгуулийн тогтолцоог нутагшуулахад дорвитой чиглэсэн үү гэдэг дээр шүүмжүүд хэдийнэ дагаж байна. Улс төрийг мөнгөнөөс хол байлгахын тулд олон жил дуншсан Улс төрийн намуудын санхүүжилтийн тухай хуулийн төслийг сонгуулийн хуультай хамт хэлэлцэн батлах шаардлагатайг судлаачид хэлж байна.
Н.МӨНХ
