МУ-ын шүүхийн шинэчлэл, иргэдийн шүүхэд итгэх итгэл, тулгамдсан асуудлаар Хуульч, Өмгөөлөгч И.Эрдэнэцэцэгтэй ярилцлаа.
- Шүүхийн шинэчлэл олон жилийн өмнөөс яригдаж эхэлсэн. Одоо ч энэ ажил үргэлжилж байна. Энэ шинэчлэлийн явц ямар түвшинд байна гэж та харж байна?
2012 онд Монгол улсын шүүхийн тухай хуулийг батлаж Шүүхийн шинэчлэлийг бүтцээр нь хийж эхэлсэн. Энэ шинэчлэлийн гол амин сүнс нь шүүгчийг хараат бус байх, бие даан ажиллах, шүүгч нарын цалин хөлсийг нэмэгдүүлж, шүүхэд итгэх иргэдийн итгэлийг нэмэгдүүлэх, шүүх шударгаар ажиллах нөхцлийг бүрдүүлэхэд их анхаарсан. Тухайн үеийн хууль тогтоомж 7 жилийн хугацаанд шүүхийн шинэчлэл тодорхой хэмжээнд ахисан гэж үзэж байна. Дан ганц шүүхийн тухай хуулийг бус шүүх хэрэг маргааныг шийдэхдээ хэрэглэдэг Эрүү, Захиргааны материаллаг болон процессийн хуулиудыг шинэчилсэн байдаг.
Шинэчлэлийн хүрээнд Эрүүгийн хуулийг 2015 онд батлаж мөрдүүлж байна. Уг хуулийн үндсэн үзэл баримтлал нь хүний эрхэд суурилсан хорих ялаас аль болох татгалзсан, шинэ төрлийн ял бий болгож, торгох ялын бодлого түлхүү оруулсан, шинэ тутамд гарч буй гэмт үйл явдлыг хуульчилсан. Улмаар Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад эрүүдэн шүүх, үндэслэлгүй хорих, хүний эрхийн зөрчлийг үгүй хийх, эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад шүүхийн хяналтыг өргөтгөж, мөрдөх байгууллагын үйл ажиллагаа дахь хүний эрхийн зөрчлийг багасгах, гэмт хэрэг үйлдсэн этгээд гэм буруугаа хүлээсэн бол хэргийг хурдан шуурхай шийдвэрлэх хэргийг хялбаршуулах зохицуулалтуудыг хийсэн байдаг.
2021 онд МУ-ын Шүүхийн тухай хуулийг шинэчлэн найруулж баталсан. Энэ хууль 2 жил орчим хугацаанд хэрэгжээд шүүгчийн сонгон шалгаруулалт, томилох ажиллагаанд нөлөөллийг багасгах шударга явуулах, шүүгчийн үйл ажиллагаа дахь сахилга хариуцлага тооцох шүүхийн сахилгын хорооны хараат бус бие даасан байдлаар үйл ажиллагаа явуулах боломжийг хуулиар баталгаажуулж, Үндсэн хуулийн институт болгон Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт хийсэн. Өөрөөр хэлбэл шүүгчийн сахилга хариуцлагыг чангатгъя. Шүүгчийн мэргэжлийн ур чадвар, шүүгч шударгаар ажиллах нөхцлийг бүрдүүлэх, шүүгч аливаа улс төрийн нөлөөлөл, авлига хээл хахуулиас ангид байх зэрэг зохицуулалтуудыг оруулж өгсөн. Хэрэгжилтийн үр нөлөөг одоогоор дүгнэж хэлэхэд эрт байна. Шүүхийн сахилгын хороо эмхлэн байгуулагдаад үйл ажиллагаа нь жигдэрээд 2 жил шахуу хугацаанд ажиллаж байна.
Шүүхийн шинэчлэлийн хүрээнд урьд Монгол Улсын Дээд шүүх хэрэг маргаан болгоныг хянадаг байсан бол уг зохицуулалтыг өөрчилж анхан болон давж заалдах шатны шүүхүүд хэрэг маргааныг шийдвэрлэхдээ хууль хэрэглээний зөрүүг арилгах, улсын дээд шүүхийн тайлбараас өөрөөр хэрэглэсэн, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны зөрчил үүссэн хэргийг хянахаас бусад хэргийг хянан хэлэцэхгүй байхаар зохицуулж өгсөн онцлог юм.
-Шүүхийн шинэчлэл энэ мэтчилэн яваад ирлээ. Гэтэл нөгөө талдаа иргэдийн 90 хувь нь шүүхэд итгэх итгэл буурсан гэсэн мэдээллүүд гарч байна. Шалтгаалж байгаа хүчин зүйлүүд нь юу вэ?
-Би хувьдаа шүүхэд итгэх иргэдийн итгэл 90 хувиар байхгүй болсон гэдэгтэй санал огт нийлэхгүй байна. Ямар нэгэн мэргэжлийн байгууллагын судалгаа гараагүй байх гэж бодож байна. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр л гарсан мэдээлэл гэж үзэж байгаа. Шүүхэд итгэх итгэл буурна гэдэг нь маш олон хүчин зүйлээс шалтгаалж байгаа.
Тухайлбал, Нэгдүгээрт УИХ-аас баталсан хуулийг Шүүх зөвхөн хэрэглэдэг. Тэр хуулиас гадуур, дур зоргоороо олон нийтийн хүсч байгаа шийтгэлийг хэрэгт шалгагдаж байгаа хүнд оноож болохгүй. Энэ бол манай ардчилсан Үндсэн хуулийн зарчим. Тийм учраас шүүгч гагцхүү хуульд л захирагдана. УИХ-аас баталж өгсөн хууль нь олон нийтэд таалагдахгүй, тухайн хуулийнх нь хүрээнд нийцүүлэн шүүгчийн шийдсэн шийдэл нь олон нийтэд таалагдахгүй байгаа нь шүүхийг буруутгах асуудал огт биш. Энэ бол шүүгч, шүүх засаглал буруутай байна гэж итгэл алдархаас илүү УИХ буюу хууль тогтоох байгууллагад тавих асуудал.
Хоёрдугаарт, сүүлийн үед хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гарч, дуулиан шуугиан болоод байгаа хэргүүд шүүхрүү шилжихээс өмнө нийгмээрээ гэмт хэрэгтэн болгож цоллоод, яллаад аль хэдийн шийтгэл оногдуулсан болгож байгаа нь сэтгүүл зүйн мэргэшээгүй сэтгүүлчдээс үүдэлтэй буруу ташаа мэдээлэл нь нийгэм олон нийтийг бухимдалд хүргэж байгаа нь шүүхэд итгэх итгэлийг сулруулж байна. Зарим хэвлэл мэдээллийн байгууллага хэрэг мөрдөхөөс хэргийг шийдвэрлэх хүртэл олон нийтийн анхаарлыг тухайн хэрэгт хандуулж шүүх, прокурор, мөрдөх байгууллагын үйл ажиллагаанд зориудаар нөлөөлөх ажиллагааг ч бас их явуулдаг болсон нь эргээд маш том хүний эрхийн зөрчил, хэлмэгдэл, шүүх засаглалд нөлөөлж шударга бус байдлыг бий болгож байна.
-Прокурорын байгууллагын үйл ажиллагаа иргэд шүүхэд итгэх итгэл буурахад нөлөө үзүүлж байна уу?
Тийм. Прокурорын байгууллагын хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгож, хэрэг хянан шийдвэрлэж байгаа прокурорыг хараат бус бие даасан байх шинэчлэл хамгийн чухал. Шүүхийн шинэчлэлийн нэг салаа мөчир нь прокурорын байгууллага мөн бөгөөд түүнийг боловсронгуй болгохгүй бол эрүүгийн шүүх дангаараа шинэчлэгдэх боломжгүй юм. Тодруулбал, сүүлийн үед хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр олон нийтийн анхаарал татсан эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа явуулж болохгүй, хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан маш олон хэргүүд шүүхрүү яллах дүгнэлт үйлдээд шилжүүлчихдэг, олон нийт хуулийн нарийн мэдлэггүйгээс шүүх хүчин төгөлдөр хуулийг хэрэглээд эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөхөөс аргагүй байдалд хүрдэг. Уг нь прокурор эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа явуулахгүйгээр хэргийг хэрэгсэхгүй болгох хуультай. Энэ зохицуулалтыг хэрэглээгүй үр дагавар нь шүүх дээр очиж шүүх ял завшуулсан мэт ойлгогдож шүүхэд итгэх итгэл буурч байгаа сөрөг үр дагавар гарсаар байна, цаашид ч үргэлжилсээр байх нь. Прокурорын хяналт нь дээд удирдлагаасаа хараат бус, бие даасан, түүндээ хариуцлага хүлээдэг тогтолцоо хамгийн их хэрэгтэй байна.
Та Хэвлэл мэдээллийн байгууллагын үйл ажиллагааны нөлөөлөл байгааг дурьдсан. Торуулбал?
-Хууль зүйн салбарын нарийн мэргэшсэн сэтгүүлчид дутмаг байна. Энэ байдлаас үүдэж мэдээллүүд нь таамаглалын шинжтэй, эсвэл шүүхээс гаргаж байгаа шийдвэрийг нарийн судлах, ойлгож чадахгүйгээр ерөнхий байдлаар бичсэнээс болж шүүх буруу шийдсэн юм байна. Шүүх хүнд ял завшуулсан юм байна, шүүх авлигалд автсан юм байна гэх ойлголт төрүүлснээс шүүхэд итгэх итгэлийг бууруулахад нөлөөлж байна. Өөрөөр хэлбэл олны анхаарлын төвд байгаа хэргүүдийг зайлшгүй яллах ёстой гэсэн өнцөгөөр захиалгатай мэдээллүүд бас явж байна. Эхлээд тухайн хэрэгт холбогдогчийг гэмт хэрэгтэн болгон цоллоод мөрдөх байгууллага, прокурорын байгууллагыг хэргийг шүүхэд шилжүүлэхээс өөр аргагүй байдалд хүргэж, олон нийтэд ойлгуулаад улмаар хэрэг шүүхэд шилждэг. Гэтэл өнөөх өмнө ярьсан асуудлууд болох шүүх тэр хэргийг нь хууль тогтоогчийн тогтоосон хуулийн хүрээнд л шийдэхээс өөр аргагүй байдалд хүрч байгаа.
Шүүгч нар өөрсдөө иргэдийн шүүхэд итгэх итгэлийг унагаад байна шүү дээ. Сүүлийн үед гарч байгаа зарим хэргүүдэд шүүгч нар оролцсон тохиолдлууд байна. Зарим нь хил даван зугтсан асуудал ч байна. Иргэдийн шүүхэд итгэх итгэлийг хамгийн их бууруулж буй хүчин зүйл нь шүүгч юм биш үү?
- Мэдээж шүүх бол маш том айл. Энд шүүхэд итгэлийг бууруулж байгаа шүүгч байгааг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ шүүхийн шинэчлэлийн хүрээнд, шүүхийн тухай хуулийн хүрээнд үр нөлөөгөө өгнө гэдэгт итгэлтэй байна. Яагаад гэвэл шүүгчид хариуцлага ногдуулах механизм маш нарийн орсон. Түрүүчээсээ үр дагавар нь гарч зарим шүүгчдийг огцруулах, бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлэх зэрэг шийтгэлүүд оногдуулаад явж байна.
- Шүүхийн шийдвэр эцэслэн гараагүй байхад хэрэгт холбогдогчийг ялтан мэт зарладаг байдал өнөөдрийн улс төрчид, төрийн эрх бүхий байгууллагууд гаргаад байна уу даа гэсэн байдал ажиглагдах боллоо таны бодол?
-Жишээ татъя л даа. Тухайлбал энэ нүүрсний хулгайн хэргийг энэ хүн үйлдчихсээн гээд нэг дарга, улс төрч хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр, олны өмнө гарч ирээд л зарлаад байна шүү дээ. Энэ бол маш зохимжгүй. Шүүх засаглалын хараат бус байдал, шүүхийн гарах гэж байгаа шийдвэрийг урьдаас таамаглаад дэвшүүлээд байгаа ч юм шиг энэ хүн гэмт хэрэг үйлдчихсэн байна аа гээд л байна. Яллагдагчаар татагдсан байхад л энэ гэмт хэрэгтэн, хулгайч, авлигач гээд л цоллоод эхэлж байна. Энийг л нийтээр нь арилгахгүй бол бүх зүйл л шүүх засаглал руу дайрч байгаа том хор нөлөө энд байна. Өөрөөр хэлбэл шүүх тухайн хэрэгт авагдсан нотлох баримтуудыг үндэслэж, хуульд заасны дагуу үнэлэж, гэм буруутай эсэхийг дэнслэх чиг үүрэгтэй. Зөрчигдсөн эрхийг сэргээх ёстой. Харамсалтай нь шүүх гэм буруутайг тогтоогоогүй байхад урьдаас түүнийг нийгмээрээ ялладаг байдал өнөөгийн нийгэмд хавтгайрчихлаа.
-УИХ-ын гишүүн Б.Энхбаяр саяхан Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульп нэмэлт өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг батлуулсан. Харамсалтай нь энэ хуулийн хэрэгжилт явахгүй байна гэж хуулийн хүрээнийхэнд яригдаж байна. Үнэхээр тийм асуудал байна уу?
-Энэ хууль батлагдаад жилийн ойндоо л хүрч байх шиг байна. Б.Энхбаяр гишүүний батлуулсан энэ хуулийн гол агуулга нь нотол, нотлож чадахгүй бол цагаатга гэсэн агуулгатай. Өөрөөр хэлбэл хэрэг шүүхийн шатанд буцаагддаг, олон жил сунжирдаг, улмаар энэ хугацаанд авлигын систем байна гэж хуулийн төслийн агуулгыг оруулж ирж батлуулсан. Гэтэл хууль хэрэгжих явц нь өнгөрсөн оны 6-р сараас эхлэн Нийслэлийн эрүүгийн хэргийн давж заалдах шатны шүүхээс хэргүүд буцаж эхэлсэн. Тодорхой тооны хэргүүд. Хэргийг буцаахдаа Анхан шатны шүүхийн шийдвэрийг хүчингүй болгож буцаагаад байна. Хамгийн сүүлийн жишээ нь Улсын Дээд шүүх сая нэр бүхий иргэдийн хэргийг шийдвэрлээд, хоёр шатны шүүхийн шийдвэрийг хүчингүй болгоод буцаачихжээ. яг энэ асуудал хуульчдийн хооронд ид өрнөж эхлээд байна. Процессийн хуулиар хэрэг буцах боломжгүй. Нотолж чадахгүй бол цагаатга гэдэг эрүүгийн эрхзүйн зарчмыг баримтлана гэдэг байдлаар хууль тогтоогч тогтоочихсон шүү дээ. Дээд шүүхийн тогтоол бүрэн эхээрээ гараад яагаад, ямар үндэслэлээр буцаагаад байгаа юм бэ гэдгийг анхааралтай ажиглаж байна. Энэ нэлээн яригдах асуудал болох байх.
-Нэмэлт асуулт. Хөгжлийн банкны хэрэг маш олон оролцогчтой болчихлоо. Яагаад ийм олон оролцогчтой болчихвоо? Олон оролцогчтой болсон тул хэрэг удаашралтай яваад байна уу?
-Энэ хэрэг 476 хавтаст хэрэгтэй, нийт 80 шүүгдэгчтэй, 100 гаруй өмгөөлөгч, гэрч, шинжээч, прокурор нийлсэн 200 гаруй хүн орох юм шиг байна. Энэ олон оролцогчтой хэрэг гэхэд мөрдөн шалгах ажиллагаа харин ч хурдан хийгдсэн шүү. Энэ хэрэг яагаад ийм олон оролцогтой болчихов гэдэгт анхаарах хэрэгтэй. Шүүхийг харж байгаа олон нийтийн хүлээлт ч байна. Ер нь бол Хөгжлийн банкинд хамаатай, хамааралгүй маш олон хэргүүдийг Хөгжлийн банкны тодотголтой хэрэг гэсэн малгай өмсгөсөн байна. Тухайлбал хуурамч бичиг баримт үйлдэх, худал мэдүүлэх, хөгжлийн банктай ямар ч хамааралгүй авлига албан тушаалын хэргүүд, аж ахуйн үйл ажиллагаа, мөнгө угаах гэх мэт тусгаарлаж шийдэх бүрэн боломжтой хэргүүд ч байна. Хэрэг бүрийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг хурдтай зохион байгуулаад хэрэг бүрийг үйлдэл холбогдлоор нь тусгаарлаад хуульд нийцүүлээд явах боломж шүүхэд байгааг харж байна. Урьдчилсан хэлэлцүүлгийн шатанд бүх өмгөөлөгч энэ хүсэлтээ гаргасан. Буруу нэгтгэсэн байна. олны анхаарлыг татах гээд байна. Улс төр, олон нийтээс нөлөөлөл оруулаад байна. Хүн хэлмэгдэх юм биш биз гэсэн маш олон зүйл байгаа. Ер нь шүүхэд ачаалал үүсгэхүйц ийм байдлаар нэгтгэсэн нь өмгөөлөгчдийн хувьд, хуульчдын хувьд буруу гэж үзэж байгаа. Хуульд нийцүүлээд, тусгаарлаад, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа цомхон, үр нөлөөтэй явах ёстой. Шүүхийн практикаас харвал ийм хэрэг шүүх хуралдаан тасралтгүй үргэлжилхэд дор хаяж 3 сар явах байх.
Б.Мөнх-Эрдэнэ
Эх сурвалж: Newspress.mn
