МАН-ын төв байрнаас Төрийн ордонд нүүж ирсэн хямралыг тодорхойлох үг одоохондоо олдохгүй. Энэ жишээг хэрэгжүүлсэн жишиг дэлхийд байхгүй байх. МАН-ынхан нам, төр дамжуулж сар хэртэй ноололдож байгаад сүүлд нь 24 цагийн дотор төрийн гурван өндөрлөг гэж нэрлэдэг албан тушаалтнуудын хоёрыг нь огцруулаад чөлөөлөөд явууллаа.
УИХ-ын даргыг чөлөөллөө. Үндсэн хуулийн 24 дүгээр зүйлийн 1-д: УИХ-ын дарга, дэд даргыг УИХ-ын гишүүдийн дотроос нэр дэвшүүлэн саналаа илээр гаргаж сонгоно, тус зүйлийн 2-т: УИХ-ын дарга, дэд даргын бүрэн эрхийн хугацаа дөрвөн жил байх бөгөөд хуульд заасан үндэслэлээр хугацаанаас нь өмнө чөлөөлж, огцруулж болно гэж заасан. МАН-ын бүлгээс УИХ-ын даргыг нэр дэвшүүлнэ.
Ерөнхий сайдыг огцрууллаа. Үндсэн хуулийн 43 дугаар зүйлийн 1-д: УИХ-ын гишүүдийн дөрөвний нэгээс доошгүй нь Ерөнхий сайдыг огцруулах саналыг албан ёсоор тавибал УИХ гурав хоногийн дараа хэлэлцэж эхлэн арав хоногийн дотор шийдвэрлэнэ. УИХ-ын нийт гишүүний олонх уг саналыг дэмжсэн бол Ерөнхий сайдыг огцруулах тухай УИХ-ын тогтоол баталсанд тооцож, шинэ Ерөнхий сайдыг гуч хоногийн дотор томилно. Энэ зүйлийн 2-т: Ерөнхий сайд огцорвол Засгийн газар бүрэлдэхүүнээрээ огцорно гэж заасан. Тэрүүгээр болчихсон. 30 хоногийн дотор Ерөнхий сайдын асуудал шийдэгдэнэ. Энэ нь Үндсэн хуулийн 39 дүгээр зүйлийн 2-т: УИХ-д олонх суудал авсан нам, эвслээс нэр дэвшүүлсэн хүнийг; аль ч нам, эвсэл олонхын суудал аваагүй бол хамгийн олон суудал авсан нам, эвсэл бусад нам, эвсэлтэй зөвшилцөн олонхыг бүрдүүлж нэр дэвшүүлсэн хүнийг; бусад тохиолдолд УИХ-д суудал авсан нам, эвсэл зөвшилцөн олонхыг бүрдүүлж нэр дэвшүүлсэн хүнийг Ерөнхий сайдаар томилох саналыг Ерөнхийлөгч тав хоногийн дотор УИХ-д оруулна гэснийг дагана. МАН-ын бүлгээс Ерөнхий сайдыг нэр дэвшүүлнэ.
Эдгээрийн эцэст ҮАБЗ-д эрх зүйн бүрэн чадамжтай Ерөнхийлөгч л үлдлээ.
Энэ бүгд юунаас болсон бэ. Юу болж байна вэ. Цаашаагаа юу болох вэ.
Тогтолцоо, эсхүл ардах элдэв шалдав шалтгаан нөхцөл ярихгүй. Ярьсан ч нэмэргүй. Ёс суртахууны хашаагаа даваад алга болсон. Цаашаагаа энэ хямралт нөхцөл хуулийн хашилтаар тогтоно, эсхүл үгүй. Тиймийн учраас болсон процессыг эрх зүйн дагуу хэрхэн явахыг ярих хэрэгтэй.
2025 оны 6 сарын эхэнд Ерөнхий сайд огцорсон. Дараагийнхыг тодруулахдаа Ерөнхийлөгч алдсан. УИХ-д сонгогдож чадаагүй, өөрийнхөө Тамгын даргаар ажилладаг, сул хүнийг Ерөнхий сайд болгосон. Тоглоомын Засгийн газар байгуулсан. Байгуулагдахад нь: Энэ Засгийн газар гурван сарын настай гэж байсныг ард нийт санаж л байгаа. Шинэ Ерөнхий сайд МАН-ын даргад нэр дэвшээд ялагдсан. Ялагдлаа хүлээн зөвшөөрөөгүй. Төрийн ордон руу чирж оруулсан. Засгийн газарт орж ажилласан Г.Дамдинням, Ч.Ундрам, Д.Батлут, орохыг шахсан Б.Энхбаяр нарын хийсэн үйл ажиллагаа МАН-аа хоёр хуваасан. Дамжуулаад энийгээ УИХ-д байдаг бүлэгтээ ч халдаасан. МАН-ын энэ төрд нялзаасан хямралын гацаа саадыг арилгах үүрэг АН-д ногдсон. АН бүлгээрээ шийдвэр гаргасан. Хоёулаа огцор гэсэн. Энэ дагуу нь УИХ-ын дарга чөлөөлөгдөх өргөдлөө өгсөн. Ерөнхий сайд гүрийсэн. Гүрийх хэрэггүй байсан юм. Энүүгээрээ Монгол Улсад 1 ч гэсэн төсөл хөтөлбөр хэрэгжиж, мөнгө олж байх ард нийтийн эрх ашгийн алтан цагийг зогсоосон. Эцсийн бүлэгт хоёр хүнээс болж төр хямарч, гацаанд орсон. Энэ хоёр албан тушаалтан тэртэй тэргүй цаашаагаа ажиллах чадамжгүй болсон. Ажлаа өгцгөөхөөс аргагүй байдалд хүрсэн. АН: бүгд дэмжихгүй, МАН: талаас илүү нь ажиллахгүй гэчихсэн. Ерөнхий сайдыг хэлэлцэх чуулган 24 цаг хүлээсэн. Тэгээд болсон. УИХ-ын даргыг чөлөөлсөн. Ерөнхий сайдыг огцруулсан. УИХ-ын дарга ойрын хоногуудад, Ерөнхий сайд 30 хоногийн дотор тодорно.
Гэлээ гэхдээ нэг том асуудал бас үүссэн. ТББХ-гоор Ерөнхий сайдыг огцруулахыг дэмжмэгц Засгийн газрын сайд Б.Жавхлан, С.Бямбацогт нар Үндсэн хуулийн Цэц рүү гүйж очоод Ерөнхий сайдынхаа хүсэлтийг өгчихсөн. Тэр хүсэлтэд: УИХ-ын дэд дарга Х.Булгантуяа Үндсэн хуулийн 43 дугаар зүйлийн 1, 70 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийг зөрчсөн гэж. Үндсэн хуулийн 43 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт: УИХ-ын гишүүдийн 4/1-ээс доошгүй нь Ерөнхий сайдыг огцруулах саналыг албан ёсоор тавибал УИХ гурав хоногийн дараа хэлэлцэж эхлэн 10 хоногийн дотор шийдвэрлэнэ. УИХ-ын нийт гишүүний олонхи уг саналыг дэмжсэн бол Ерөнхий сайдыг огцруулах тухай УИХ-ын тогтоол баталсанд тооцож, шинэ Ерөнхий сайдыг гуч хоногийн дотор томилно гэж, 70 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт: Үндсэн хуульд хууль, зарлиг, төрийн байгууллагын бусад шийдвэр, нийт байгууллага, иргэний үйл ажиллагаа бүрнээ нийцсэн байвал зохино гэж заасан.
Үндсэн хуулийн Цэц тэр дор нь хүлээж аваад: Монгол Улсын Ерөнхий сайдаас Үндсэн хуулийн Цэцэд хандаж ирүүлсэн хүсэлтийн дагуу УИХ-ын дэд дарга, гишүүн Х.Булгантуяа Үндсэн хуулийн 43 дугаар зүйлийн 1, 70 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийг зөрчсөн эсэх асуудлаар Үндсэн хуулийн Цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагаа шууд үүсгэн шалгаж байна гэж мэдээлэв. Энийгээ дагуулаад: Үндсэн хуулийн Цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 3 дахь хэсэгт: Цэцэд хандах эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтнаас гаргасан хүсэлтийг хүлээн авсан Цэцийн гишүүн маргаан шууд үүсгэж шалгана гэж хуульчилсан байна гэж тайлбар зүүлт хийжээ.
Энд нэг гажиг орсон. Ийнхүү Үндсэн хуулийн Цэцийг Ерөнхий сайдын хүсэлтээр маргаан үүсгэхэд УИХ Ерөнхий сайдыг огцруулах шийдвэр гаргаагүй байсан. Гараагүй УИХ-ын тотоолд Үндсэн хуулийн Цэц маргаан үүсгэчихсэн. Энэ нэг тал нь. Нөгөө талд: Ерөнхий сайд огцрохгүйн тулд УИХ-ын гишүүд чуулганы хуралдаандаа оролцохгүй байх тактик барьсан. Гэвчиг энэ нь өөрөө Үндсэн хуулийн зөрчил байсан.
Үндсэн хуулийн 27 дугаар зүйлийн 6-д: УИХ-ын чуулганы нэгдсэн болон Байнгын хорооны хуралдааныг гишүүдийн олонхи нь хүрэлцэн ирснээр хүчинтэйд үзэж, Үндсэн хуульд өөрөөр заагаагүй бол хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонхын саналаар асуудлыг шийдвэрлэнэ. Үндсэн хуульд өөрөөр заагаагүй бол УИХ-ын нийт гишүүний олонхын саналаар хуулийг эцэслэн батална гэж, 27 дугаар зүйлийн 7-д: УИХ-ын гишүүд саналаа илээр гаргаж асуудлыг шийдвэрлэнэ. Үндсэн хууль, бусад хуульд заасан, эсхүл хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонхи дэмжсэн бол нууц санал хураалт явуулна гэж заасан. Энүүгээр Үндсэн хуульд УИХ-ын гишүүдийн чуулганы хуралдаанд оролцох, санал өгөх эрх, үүргийг зааж өгсөн. Гэтэл нь: Үүнийг хэрэгжүүлсэн нь Үндсэн хуулийн зөрчил гэж огцорсон Ерөнхий сайдын зүгээс үзэж буй нь УИХ-ын гишүүний төлөөлөх, саналах өгөх эрхийг үгүйсгэсэн явдал болжээ. Тэр утгаараа уг хүсэлт нь өөрөө УИХ-ын бүрэн эрхэд халдаж, харин Үндсэн хуулийн тодорхой заалтуудыг илтэд зөрчсөн хэрэг болно.
Тэрнээс гадна огцорсон Ерөнхий сайд Г.Занданшатар Үндсэн хуулийн Цэцэд найдах хувийн итгэл байж болзошгүй. Тэрбээр Үндсэн хуулийн Цэцийн дарга Г.Баясгалантай нэг нутгийнх, Баянхонгорынх. Г.Занданшатар Баянхонгор аймгийн Баацагаан сумынх, Г.Баясгалан Баянхонгор аймгийн Баянхонгор сумынх. Тэд зургаан насны зөрүүтэй ч Г.Занданшатарыг ЗГХЭГ-ын дарга байхад Г.Баясгалан ЗГХЭГ-ын тэргүүн дэд даргаар ажиллаж байсан түүх нь байгаа. Тэрэнд найдаагүй бол Үндсэн хуулийн Цэц энэ асуудалд илтэд тал хазайж орох нь Үндсэн хуулийн Цэцийн легитимийг бүр дуусгасан явдал болно. Гэвчиг нэгэнтээ маргаан үүсгэсэн болохоор дүгнэлт л гарч таарах байх. Гэлээ гэхдээ УИХ-ын гараагүй тогтоол дээр дүгнэлт гаргана. Үндсэн хуулийн Цэцийн аз болоход өөрсдийнх нь маргаан үүсгэсэн тогтоол, Г.Занданшатарыг Ерөнхий сайдаас огцруулсан УИХ-ын тогтоол хоёулаа: 2025 оны 10 сарын 17 гэсэн огноотой байгаа юм.
Энд 1 дүгнэлт: Г.Занданшатар нь Үндсэн хуулийн 20 дугаар зүйлд Монгол Улсын Их Хурал бол төрийн эрх барих дээд байгууллага мөн бөгөөд хууль тогтоох эрх мэдлийг гагцхүү УИХ-д хадгална гээд байхад гаргасан тогтоолыг нь үл тоогоод байгаа юм чинь МАН-ынх нь бага хурлын шийдвэр бол юу ч биш байна.
Үндсэн хуулийн Цэц энэ хүсэлтээс болоод хүнд байдалд орж байгаа нь ойлгомжтой. Үндсэн хуулиа дагавал юу гэж хариулах нь тодорхой. Зөрчөөгүй байна гэнэ.
Тэгсэн үед огцорсон Ерөнхий сайдад нэг арга үлдсэн. Ерөнхийлөгчөөр УИХ-ын Ерөнхий сайдыг огцруулсан тогтоолд хориг тавиулах. Тэр хэрэгжиж болох ч түүхэнд: Хоригоор хамгаалагдсан Засгийн газар нэртэй үлдэж, дахиад л хуулийн хашаа давж харайсан жишээ болж бичигдэнэ.
Ерөнхийд нь дүгнэх нь ээ: Г.Занданшатар сүхээр цохиод ч унахгүй, сөрөг хүчнээ хувааж барьсан Ерөнхий сайд байна гэж тооцож хүч түрж яваад л хэмжээ дамжаагаа алдаад уначихсан.
Энэ бүгдийн дүнд МАН-аа хуваагдалтай, цаашаа ч үгүй наашаа ч үгүй гацсан байдалтай болгосон. Энэнээс болоод МАН-ынхаа намын залуу гишүүдэд цөм цохиуллаа. П.Сайнзориг, Ц.Сандаг-Очир, УИХ-ын эмэгтэй залуу гишүүд нь улс төрийн мэдрэмж авч лидерийн шатаар өгсөөд эхэллээ. Бас ч гэж: 126-тай болсон нь төлөөлөх эрх нэмэгдэж, хэн нэгэн хүчээр шийдэл гаргах боломжгүй гэдэг харагдлаа. Харин эсрэгээрээ АН-д хүч, боломж, улс төрийн ирээдүй олголоо. АН ухаантайхан тогловол 27 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль, 28 оны УИХ-ын сонгуульд ялалтын тугаа өргөх боломж нэгэнтээ бий болсон. Гэлээ гэхдээ энэ хоёр сонгууль болох юм бол шүү…
Учир жанцан нь: Г.Занданшатар Ерөнхий сайдаар үлдэхээр яваад эцэстээ шал өөр юм руу орох шинжийг олов. Тэрийг засаад эхэлсэн байна. Ард нийтийн хамгийн их харж оролцдог сошиалд: Хэрэв Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх энэ УИХ-ыг тараах шийдвэр гаргавал та дэмжих үү гэдэг санал асуулгыг хүртэл явуулж байна. Ийм боломжид хүрэх хууль байгаа юу гэвэл байгаа. Үндсэн хуулийн 22 дугаар зүйлийн 3-т: Ерөнхийлөгч Үндсэн хуулийн 39 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасны дагуу Ерөнхий сайдыг томилох саналыг УИХ-д анх оруулснаас хойш 45 хоногийн дотор, эсхүл Үндсэн хуулийн 43 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасны дагуу Ерөнхий сайдыг огцруулснаас, түүнчлэн 44 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасны дагуу Ерөнхий сайдыг огцорсонд тооцсоноос хойш 30 хоногийн дотор УИХ Ерөнхий сайдыг томилоогүй бол Ерөнхийлөгч УИХ-ыг тараах шийдвэр гаргана гэж байгаа. Огцорсон сайд нар Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсаны ард УИХ-ыг Ерөнхийлөгчөөр тараалгах энэ төлөвлөгөө нуугдаж байх шиг байна.
Зохион байгуулалттай нь илт тодорхой, Ерөнхийлөгчийг хатгасан энэ уриалга, асуулга нь Монгол Улсыг юунд хүргэх вэ. Нэг их засаглал, тогтолцоо яриад яахав гэж эхэнд хэлсэн. Хэрэвзээ энэ зургаар нь явах юм бол 27 онд Ерөнхийлөгчийн сонгууль болохгүй. Харин 27 оноос өмнө УИХ-ын сонгууль болж магадгүй. Харин тусгал нь маш хэцүү дээ. Ярихаас тойроод байгаа засаглал, тогтолцооны асуудал яригдана. Энийг хүн болгон мэдэж байгаа. Маш эмгэнэлтэй үр дүнд хүрнэ. Юун ардчилал, юун парламентын засаглал…
Ө.Билэг
Эх сурвалж: Өдрийн сонин
