МАН-ын бага хурлын маргаан Их хурлаа хийхэд хүргэж, тэр хүртэлх хугацаанд жинхэнэ ус, тосоороо ялгарах замруугаа нэгэнт орлоо. Үнсэндээ хууль бус хурал болсныг амтай болгон ярьж байна. Л.Оюун-Эрдэнэ, Д.Амарбаясгалан нар өөрсдийн бэлдсэн заалнаасаа 55 хувийн саналыг арай гэж авлаа. Учир нь сүүлийн 8-н жил тэд бага хуралд туслах, жолооч, найз нөхөд, хамаатан садан гээд бүгдийг шургуулсан. Бүхий л нүх сүвийг ашиглаж аймаг орон нутгийн нэр дээрээс хүнээ оруулсан байсан. Юу үнэн, энэ үнэн. Хамгийн гол нь Л.Оюун-Эрдэнэ намын даргын ажлаа буюу өргөдлөө өгөхгүй орон гарахгүйгээр 2 нэр дэвшигчийг өрсөлдүүлэв. Энэ бол дүрмээ шууд зөрчиж, намын даргад улайрсан хэрэг. Хоёрдугаарт, тооллогын комисс 15 хүнтэй байгуулсан ч тооллогын комиссын явдал мөн л хууль зөрчинө. Тооллогын комисс бол зөвхөн тоо тоолж бага хуралд танилцуулах л үүрэгтэй. Гэтэл оруулж ирсэн шинэ журам нь шууд л бага хурлын эрхэнд бүдүүлгээр халдсан, эрхзүйн үндэслэлгүй, хүч түрсэн ноцтой асуудал тул гишүүд шүүмжлэхээр тооллогын комиссын журмаа Бага хурлаар хэлэлцүүлж батлуулахгүй Хурлын дарга нь алх цохичихов. Тэгээд Батлагдаагүй журмаар илт хууль зөрчсөн журмаар хууль бус сонгууль явуулжээ МАН-ынхан үүр шөнөөр санал хураалт явуулж гарсан үр дүн нь ийм л байна. Бага хурлын гишүүдийн тал нь байхгүй байсныг ч бодолцсонгүй. Маргааш хурал үргэлжилнэ гэсэн ойлголттой заалнаас гарсан нөхөд өнөөдрийн энэхүү шийдвэрийг хараад ШОКонд орох нь дамжиггүй. Угтаа бага хурлын ирцийг анхны байдлаар тогтоох ёстой буюу анх хуралдаан эхлэхэд бүртгүүлсэн 479 төлөөлөгчөөр тогтоох ёстой. Гэвч дахин санал хураалт явуулахдаа Бага хурлын гишүүдийг дахин тоолж 321 хүнээс тоолсон нь дүрмийн алдаа болжээ. Нэг үгээр тэд Бага хурлыг хоёр удаа хуралдуулсантай адил алхам хийсэн гэсэн үг. Маргааны гол агуулгууд ийм байна. Дээд шүүх Д.Амарбаясгаланг батламжлавал АН шиг байр сууринд ах нам очно. Зөрчилдөөн ширүүснэ, тогтвортой байдал эвдэгдэнэ. Тиймээс цаашид юу болохыг харах л үлдлээ.
Монгол Ардын Намын 2025 оны 09 дүгээр сарын 27, 28-ны өдөр хуралдсан Бага хурлын VIII хуралдаанаас намын шинэ даргыг сонгохдоо: 1/Намын дарга “орон, гараагүй” байхад, 2/Бага хуралд оролцсон буюу санал хураалтад оролцсон гишүүдийн ирц 442 байхад үүр шөнийн заагаар ирцийг 321 болгон бууруулж, саналын хувийг тооцсон, 3/Дүрмийн дагуу биш, өөрт тохируулан Бага хурал дээр баталсан журмаар (Бага хурлын гишүүдэд нэг бүрчлэн танилцуулж, батлуулаагүй), 4/Ганц хүн дээр, ардчилсан, шударга ёсны болон өрсөлдөөний зарчмыг зөрчиж, санал хураалт явуулсан нь Монгол Улсын Үндсэн хууль болон дараах хууль, намын дүрмийг зөрчсөн байна. Үүнд:
1.Улс төрийн намын удирдах байгууллагын бүрэн эрх, чиг үүргийг тогтоосон Улс төрийн намын тухай хуулийн 17 дугаар зүйлийн 17.6 дахь хэсэгт “намын дүрэмд заасны дагуу намын даргыг удирдах дээд байгууллага, эсхүл төлөөллийн төв байгууллага … сонгоно” гэж заасныг зөрчсөн.
Үндэслэл:
-МАН-ын дүрмийн 20.3.7-д заасны дагуу намын дарга албан ёсоор орон, гараагүй байсан;
-Хууль тогтоомжид аливаа албан тушаалтан орон гарсан тохиолдолд тухайн албан тушаалтныг нөхөн томилдог буюу сонгодогжишиг байдаг бөгөөд орон гараагүй нөхцөлд нөхөн томилох, сонгох үндэслэлгүй юм;
-Монгол хэлний тайлбар тольд “нөхөн сонгууль” гэж орон гарсан тохиолдолд тусгайлан хийх сонгууль гэж тайлбарласан байна.
Тухайлбал, Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 4 дүгээр зүйлийн 4.7 дахь хэсэгт “нөхөн сонгууль” гэж энэ хуулийн 77.2-т заасны дагуу УИХ-ын гишүүний орон гарсан суудлыг нөхөх зорилгоор явагдах сонгуулийг ойлгоно” гэж, Монгол Улсын Засгийн газрын тухай хуулийн 185 дугаар зүйлийн 6 дахь хэсэгт “Дэд сайдыг орон гарсан тохиолдолд Засгийн газар 30 хоногийн дотор түүнийг нөхөн томилно” гэж тус тус заасан.
2.Улс төрийн намын дотоод зохион байгуулалт, үйл ажиллагааг ардчилсан зарчимд нийцүүлэхээр Улс төрийн намын тухай хуулийн 8 дугаар зүйлийн 8.1 дэх хэсэгт “Нам гишүүдээ намын удирдах байгууллага, албан тушаал, сонгуульд нэр дэвших, сонгох, томилоход аливаа хэлбэрээр ялгаварлан гадуурхахгүй байж, тэгш боломж олгоно” гэж заасныг зөрчсөн.
Үндэслэл: Өрсөлдөөнгүй, ганц хүн дээр санал хураалгасан;
3.Улс төрийн намын тухай хуулийн 15 дугаар зүйлд заасны дагуу Улсын дээд шүүхэд бүртгүүлсэн МАН-ын дүрмийн 20.3.7 дахь заалтад “Намын Их хурлын чөлөөт цагт намын дарга орон гарвал Бага хуралд оролцсон гишүүдийн гуравны хоёрын саналаар шинэ даргыг сонгох” гэж заасныг зөрчсөн.
Үндэслэл:
-МАН-ын дүрэмд заасны дагуу намын дарга албан ёсоор орон, гараагүй байсан;
-2025 оны 09 дүгээр сарын 27-ны өдөр Бага хурлын VIII хуралдаан 442 гишүүдийн ирцтэйгээр эхэлсэн, санал хураалт явагдсан. Гэтэл хуралдаан дуусаагүй, үргэлжилж байхад ирцийг 321 болгон бууруулж, саналын хувийг өсгөж тооцсон;
4.МАН-ын дүрмийн 1 дүгээр зүйлийн 1.5.1 дэх заалтад “... дотоод ардчилалтай байх зарчмыг баримтлан ...” гэж, 1.5.3 дахь заалтад “... намын бүх шатны сонгуульд нэр дэвшүүлэх, сонгон шалгаруулах үйл ажиллагааг ил тод, нээлттэй, чөлөөт өрсөлдөөний зарчмаар явуулж ...” гэж заасныг зөрчсөн.
Үндэслэл: Ардчилсан, чөлөөт өрсөлдөөний зарчмаас ухарч, ганц хүн дээр санал хураалгасан;
5.МАН-ын дүрмийн 24 дүгээр зүйлийн 24.2.1 дахь заалтад намын дарга “намын ардчилал, эв нэгдлийг хангах” гэж заасныг зөрчсөн.
Үндэслэл: Эрх мэдлийг хадгалах зорилгоор намын шинэ даргын сонгууль, санал хураалтыг хууль, дүрэм зөрчиж зохион байгуулсан, намын дотоод ардчилал, эв нэгдлийн эсрэг үйл ажиллагаа явуулсан, ардчилсан, чөлөөт өрсөлдөөний зарчмаас ухарч, ганц хүнийн нэрээр санал хураалгасан.
Дээр дурдсан Улс төрийн намын тухай хуулийн 8 дугаар зүйлийн 8.1 дэх хэсэг, 17 дугаар зүйлийн 17.6 дахь хэсэг, МАН-ын дүрмийн заалтуудыг зөрчсөн үйлдэл нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Арван зургадугаар зүйлийн 10 дахь заалтад “Нам, олон нийтийн бусад бүх байгууллага нийгэм, төрийн аюулгүй байдлыг сахиж, хуулийг дээдлэн биелүүлнэ” гэж, Арван ес1 дүгээр зүйлийн 3 дахь хэсэгт “Намын дотоод зохион байгуулалт ардчилсан зарчимд нийцсэн ... байна. Намын зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны журам, ... хуулиар тогтооно” гэж, Далдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Үндсэн хуульд хууль, зарлиг, төрийн байгууллага, нийт байгууллага, иргэний үйл ажиллагаа бүрнээ нийцсэн байвал зохино” гэж хуульчлан тогтоосныг тус тус зөрчсөн байна.
Эцэст нь товч дүгнэхэд, Монгол Улсын Үндсэн хууль, Улс төрийн намын тухай хууль, Монгол Ардын Намын дүрмийг зөрчсөн дээрх үйлдэл, үйл ажиллагаа нь Улс төрийн намын тухай хуулийн 10 дугаар зүйлийн 10.1.2 дахь заалтад улс төрийн намд “Yндсэн хуулийн бус аргаар төрийн эрхийг авах аливаа үйл ажиллагаа явуулахыг хориглоно” гэж заасныг ноцтой зөрчсөн шинжтэй байна.
Улс төрийн намын тухай хуулийн 2 дугаар зүйлийн 2.1 дэх хэсэгт “Улс төрийн намын хууль тогтоомж нь Монгол Улсын Үндсэн хууль, энэ хууль болон эдгээртэй нийцүүлэн гаргасан хууль тогтоомжийн бусад актаас бүрдэнэ” гэж хуульчилсан болно.
