Улсын Их хурлын гишүүн Гончигдоржийн Уянгахишигтэй Ардчилсан, шинэ Үндсэн хууль батлагдсаны 33 жилийн ойн хүрээнд ярилцлаа.
-Шинэ Үндсэн хууль батлагдсаны ой тохиож байна. Хууль тогтоогчийнхоо хувьд Үндсэн хуулийн ач холбогдлыг та ямар байдлаар ойлгож, хүлээн авдаг вэ?
-Юуны өмнө танай сонины уншигчдад шинэ Үндсэн хууль батлагдсаны 33 жилийн ойн мэнд хүргэе. Тэгэхээр 1992 оны яг энэ өдөр Монгол Улс ардчилсан, шинэ Үндсэн хуулиа баталж, нийгэм, улс төрийн бүтцийн хувьд эрс өөрчлөгдөн хөгжих замыг сонгож байжээ. Энэхүү Үндсэн хуулиа хэлэлцэн батлах үед манай улс өнөөгийнхөөс тэс өөр төрийн байгуулалттай байсан. Тодорхой хэлбэл, социализмаас шууд ардчилал руу шилжинэ гэдэг нь өөрөө тухайн улс, ард түмний хувьд маш том үсрэлт байлаа. Энэ утгаараа тэртээ 1960 оны Үндсэн хуулиас энэхүү шинэ Үндсэн хууль агуулга, зарчмын хувьд эрс өөрчлөгдсөн, ийм үйл явдал болсон. Үндсэн хуулийн ач холбогдлыг ойлгохоос өмнө Монгол Улс төрийн байгуулалтын хувьд ямар бүтэцтэй байх вэ. Жишээ нь, Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байх уу, парламентын засаглалтай байх уу гэх мэт. Өөрөөр хэлбэл, засаглалын үндсэн зарчмаа бид тухайн үед тохирсонд байгаа юм. Үүн дээрээ үндэслээд засаглалын хуваарилалтаа зөв тодорхойлж чадсан. Тэр нь шүүх, гүйцэтгэх, хууль тогтоох засаглал гэж. Тэгэхээр өнөөгийн Монгол Улсын хөгжлийн тогтолцоо ямар байх вэ гэдгээ тэр үед нийтээрээ хэлэлцээд тохиролцож чадсан нь Үндсэн хуулийн ач холбогдол тэндээс харагдах юм болов уу гэж боддог.
-Өмнөх Үндсэн хуулиудаас шинэ Үндсэн хууль өөрөө ардчилал мөн хүний эрх талаасаа агуулгын хувьд илүү өргөжин батлагдсан гэж ойлгодог…
-Монгол Улсын хууль, тогтоомж бүгд Үндсэн хуульдаа нийцсэн байна гэдэг ойлголт өөрөө маш том зүйлийг илэрхийлдэг. Нийгмийн харилцааг хуулиар л зохицуулдаг.
Хууль бол нийгэмд оролцогчдын тоглоомын дүрэм гэж ойлгож болно, тийм үү. Тиймээс энэ хуулиудаар бид зарчмаа тохирохдоо тухайн хууль Үндсэн хуулиа зөрчсөн үү, нийцэж байгаа юу гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Өмнөх Үндсэн хуулиудаа харвал хүний эрхийн асуудал тусгагдаж өгсөн байдаг. Гэхдээ яг хүний эрхийг хангах, хамгаалах тал дээр ямар байх ёстойг шинэ Үндсэн хуульдаа бид цоо шинээр оруулж өгсөн байдаг. Тухайлбал, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх гэх мэт зарчмууд орж ирсэн нь өнөөгийн Үндсэн хуулийн гол цөм нь байсан. Нөгөө нэг том ойлголт нь иргэн хүн хувийн өмчтэй байхыг энэхүү хуулиар зааж өгсөн.
-Зарим иргэд, улстөрчдийн хувьд аливаа нийгэмд үүссэн асуудлыг Үндсэн хууль руу чихдэг. Өөрөөр хэлбэл, Үндсэн хууль болохгүй байна, Үндсэн хуулиа засах, өөрчлөх ёстой гэж ярьдаг хүн цөөнгүй. Таныхаар өнөөгийн мөрдөгдөж байгаа Үндсэн хуульд засах, сайжруулах зүйл бий гэж хардаг уу?
-Юуны өмнө Үндсэн хуулийг сайн, муу гэж дүгнэх эрх надад байхгүй. Хэрэглээ талаасаа гэж ярьвал төдийгөөс өнөөг хүртэл монголчууд Үндсэн хуульдаа нийт зургаан удаагийн өөрчлөлтийг оруулсан байдаг. Ингэхдээ зарчмын шинжтэй, том өөрчлөлтүүд оруулсан нь бага болов уу. Мэдээж шинэ Үндсэн хууль батлагдаад 33 жил болж. Энэ утгаараа 33 жилийн өмнө өнөөгийн нийгмийг бүхэлд нь харж Үндсэн хуулиа баталсан гэвэл өрөөсгөл ойлголт. Нөгөөтэйгүүр ардчиллын замаар олон жил явсан улсын хувьд баталчихсан хууль огт биш.
Манай улс нийгмийн тогтолцооны хувьд эрс өөр байсан гэдгийг түрүүн би хэлсэн. Тэгэхээр мэдээж алдаатай, засч, сайжруулах зүйл байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ засах гэж байна гээд шууд агуулгаар нь оролдож, өөрчлөлт хийнэ гэвэл энэ бол улс, нийгмийг хямрал руу түлхэх сөрөг нөлөөтэй. Өөрөөр хэлбэл, парламентын засаглал бидэнд болохгүй байна, хэдүүлээ Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болъё ч гэдэг юм уу.
Эсвэл хоёр танхим бүхий парламентын засаглалтай болох нь зөв гэдэг байдлаар Үндсэн хуулиа оролдвол гарах үр дүн хэзээ ч сайн зүйлийг дагуулахгүй. Тиймээс бид агуулгын хувьд биш хэрэглээ талаас нь засч, сайжруулах зүйлээ илүү чамбайруулж явах нь зөв.
-Аливаа ойг тэмдэглэх нь тухайн сэдэв, агуулгыг олон нийтэд түгээх, танин мэдүүлэх, нийтээр нь хэвшүүлэх зорилготой гэж ойлгодог. Тэгэхээр Үндсэн хуулийн ойг тэмдэглэж байгаа нь мөн энэ зорилгыг агуулсан болов уу. Ер нь иргэн хүн Үндсэн хуулиа мэдэж, ойлгосноороо өөрт нь болоод улс оронд ямар давуу талууд бий болно гэж боддог вэ?
-Анхны Үндсэн хууль батлагдсаны 100 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлсэн. Энэ үеэр айл болгон Үндсэн хуулиа гэртээ залах УИХ-ын тогтоолын төслийг баталсан байдаг. Үүнийг ойлгохдоо зүгээр нэг гэртээ залаад тавьчих ёстой юм байна гэдэг өнцгөөр харж болохгүй. Юу гэхээр зална гэдэг маань Үндсэн хуулиа харна гэсэн үг. Харсан бол ойлгоно гэсэн үг. Явж явж Үндсэн хуулиа мэднэ л гэсэн үг шүү дээ. Энэ л чухал. Түүнээс биш бурхан тахил шиг хоймортоо тавьчихаад шүтэх тухай ойлголт огт биш. Үндсэн хуулиа мэдэж, ойлгох нь танд л ашигтай. Бид 16 нас хүрээд Монгол Улсын иргэний үнэмлэхээ авч, эрх зүйн харилцаанд орох чадвартай иргэн болдог. Тэгэхээр иргэн хүн ямар эрхтэй юм бэ гэдгээ мэдэхийн тулд Үндсэн хуулиа л унших хэрэгтэй. Иргэн нь болсон Монгол Улс маань өөрөө засаглалын хувьд, төрийн байгууллын хувьд ямар бүтэц, тогтолцоотой вэ гэдгээ мэдэхийн тулд Үндсэн хуулиа л харах хэрэгтэй.
Тэгээд иргэндээ төр нь ямар үйлчилгээ өгөх юм, иргэн нь төрөө яаж удирдах юм гэдгийг мөн адил Үндсэн хуулиа харж байж л ойлгоно. Үүнийгээ ойлгохгүй, мэдэхгүй бол яаж төрөөр хамгаалуулах вэ, яаж төрийн үйлчилгээг авах вэ, яаж төрөө удирдах вэ гэдгээ мэдэхгүй. Эрхээ мэдэхгүй учраас үүргээ ухамсарлах боломжгүй болно. Тэгэхээр Үндсэн хуулиа харж, судалж, таньж байж бид эрхээ эдлэх боломжтой.
Мөн дагаад нийгмийн өмнө хүлээсэн үүргээ ч ухамсарлаж, улс орныхоо төлөө, амьдралын төлөө бусадтай нийцэж амьдрах боломж нь бүрддэг гэж ойлгож болно. Үүгээрээ Үндсэн хуулийн ач холбогдлыг залуучууд мэдэх нь юу юунаас илүү чухал юм.
-Шинэ Үндсэн хуулийг батлагдах тэр цаг үед таны аав Улсын бага хурлын даргаар ажиллаж байсан. Энэхүү хуулийг батлахад гар бие оролцож явсан хүн. Нөгөөтэйгүүр нийгмийн шилжилтийн үе ид эхэлж байсан. Тэгэхээр тухайн үед Үндсэн хууль батлагдах процесс ямар байдлаар өрнөж байсан бол…?
-Миний хувьд тухайн үед 10 гаруй настай жаахан охин байлаа. Тэр утгаараа улс оронд юу өрнөж, нийгэм цаг үе яаж өөрчлөгдөж байгааг бодитой дүгнэх насанд арай хүрээгүй байсан болохоор хариулахад хүнд байна. Одоо эргээд тухайн үед яаж энэхүү хуулийг хэлэлцүүлж, баталж байсан талаар судалж, мэдэж байгаа. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн эх сурвалж хэмээх 21 боть байдаг. Үүнийг хууль тогтоогчид маш сайн уншиж, судлах хэрэгтэй юм болов уу гэж бодогдсон. Ялангуяа надтай адил залуу гишүүд маань илүү анхааралтай уншиж танилцаарай.
Энд анхны Үндсэн хуулиас эхлээд өнөөгийн Үндсэн хуулийг яаж боловсруулж, яаж хэлэлцэж байсан. Тухайн үеүдэд нийгэм, улс төрийн байдал ямар байсан гээд бүх зүйл протоколтойгоо байгаа. Нөгөөтэйгүүр энэхүү шинэ Үндсэн хуулийг батлах явцад ямар, ямар асуудал хөндөгдөн орж ирж байв, яагаад ингэж шийдэж, яагаад энэ заалтыг тухайлан ийм үг өгүүлбэрээр шигтгэн оруулсан юм бэ гэдгийг уншаасай, мэдээсэй. Тиймээс шинэ залуу хууль тогтоогчдын хувьд энэ бодиуд дараа дараагийн хууль санаачлах, боловсруулахад асар чухал ач холбогдолтой. Хууль тогтоогчийнхоо хувьд 800 гаруй хууль анх хэрхэн батлагдаж байсан протоколтой танилцаж чадахгүй юм гэхэд ядаж Үндсэн хууль яаж батлагдаж байсан протоколтой шинэ гишүүд маань нарийн сайн танилцаасай гэж хүсч байна. 1990 онд Үндсэн хуулиараа Ардын их хурал байсан. Тэр үед Үндсэн хуулиа шинэчлэх комисс гаргасан байдаг. Ингээд шилжилтийн үеийн зохицуулалтаар Улсын бага хуралтай болсон.
Энэхүү бага хурал шинэ Үндсэн хуулийг батлах зорилготой байгуулагдсан байдаг. Улмаар шинэ Үндсэн хуулиа хэлэлцээд, батлаад УИХ, Ерөнхийлөгчийн сонгуулиа явуулж, анхны Ардчилсан төрөө байгуулсан түүхтэй.
Э.МӨНХТҮВШИН
Эх сурвалж: Өдрийн сонин
