Улс төр судлаач Б.Эрдэнэбулгантай олны анхаарлыг татсан сэдэв болох хамтарсан Засгийн газар байгуулагдах асуудлаар ярилцлаа.
-126 гишүүнтэй парламентын бүрэн эрх албан ёсоор хэрэгжиж эхэллээ. Энэхүү парламентын хувьд олон намын төлөөлөл орж ирсэн. Энэ утгаараа төлөөлөл хангагдсан парламент болж чадсан гэж судлаач хүнийхээ хувьд харж байгаа юу?
-76-г 126 болгосон гол зорилго бол аль болох олон намын төлөөлөл, нийгмийн бүлгүүдийн төлөөллийг хангах, парламентаа илүү төгөлдөржүүлэх чиглэлдээ хийгдсэн. Судлаач хүний хувьд харахад олонхтой, сөрөг хүчинтэй, өнгө нэмэх нам, эвслүүдийн төлөөлөлтэй парламент болж чадлаа гэж харж байна. Иргэдийн хувьд энэ удаагийн сонгуулиар маш торгон мэдрэмжтэй санал өглөө гэж ойлгож байгаа. Ямартай ч өөрчлөлт оруулсан тогтолцооныхоо үр ашгийг бид харлаа. Иргэдийн ашиг сонирхлыг төлөөлөх боломж, нөхцөл бүрэн дүүрэн хангагдсан болов уу. Гэтэл Засгийн газар байгуулах асуудал дээр арай өөр дүр зураг харагдахаар яриа хөөрөө явагдаж байгааг судлаач хүнийхээ хувьд анзаарч байна л даа.
-Засгийн газар байгуулагдах асуудлаар танаас асууна. Үүнээс өмнө тойрогт АН, МАН илүүрхсэн. Гэхдээ жагсаалтаар энэ хоёр намаас гадна бусад улс төрийн хүчнээс парламентад орж ирлээ. Энэ утгаараа иргэдийн хувьд улс төрийн намд итгэх итгэл харьцангуй сайн байсан гэж ойлгож болох уу?
-Суудал авсан улс төрийн намууд сонгуулийн үеэр кампанит ажлуудыг маш сайн явуулж чадлаа. Тэр дундаа энэ парламентад дөрөв, дөрвөн суудал авсан Үндэсний эвсэл, ИЗНН. ХҮН намын хувьд өнгөрсөн Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас хойш тодорхой асуудлуудыг хөндөж, ялгарч чадсан. Тэдний хувьд 2019, 2023 оны Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг өөр дээрээ хамгийн сайн татаж чадсан гэж ойлгодог. Үүгээрээ маш сайн улс төрийг хийсэн. Энэ кампанит ажил нь энэ удаагийн сонгуульд ХҮН намд асар том боломжийг бий болгож чадсан. Тэгэхээр юу хэлэх гээд байна вэ гэхээр иргэдийн улс төрийн намд итгэх итгэл сайн байлаа гэхээс илүү эдгээр намууд маань хувь хувьдаа кампанит ажлуудыг маш сайн хийлээ л гэж харж байгаа.
-Сонгуульд өрсөлдсөн бусад намуудын хувьд парламентад суудал авч чадаагүй ч зарим нь улсын төсвөөс тодорхой хэмжээний санхүүжилт авах боломжтой боллоо. Үүнийг та юу гэж харж байгаа вэ?
-Улс төрийн намын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгаар сонгуульд өрсөлдсөн нам нэг хувийн босго давсан бол санхүүжилт авах эрхтэй гэж заасан байгаа. Үүгээрээ л зохицуулагдаж байна. Дараагийн сонгууль хүртэлх дөрвөн жилийн хугацаанд эдгээр намууд санхүүгийн хувьд чадамжтайгаар улс төрийн үйл ажиллагаа явуулах боломжтой болгосон нь сайн. Санхүүжилтээс гадна нэг харамсалтай асуудлыг ярихгүй байна. Сонгуулийн тухай хуулийг анх хэлэлцэж байхад жагсаалтаар орж ирэх босго гурван хувь байсан. Гэтэл хэлэлцүүлгийн явцад үүнийг дөрвөн хувь босгож өсгөсөн. Угтаа гурван хувийн босготой байсан бол энэ удаагийн сонгуулийн үр дүнгээс харахад энэ парламентад дахиад ч нам, эвслүүдийн төлөөлөл орж ирэх боломжтой байсан. Үүнийгээ улс төрийн намууд тухайн үед нь анхаарч хараагүй. Өөрөөр хэлбэл, босго бага байх ёстой шүү гэдгээ анхнаасаа анхаарч хэлж явах ёстой байсан. Ер нь саяны сонгуулиар улс төрийн намуудад орон зай хангалттай байгаа гэдгээ харлаа шүү дээ.
-Энэ бүрэлдсэн парламентыг насны хувьд харахад өмнөх парламентаас хамаагүй залуужсан байна. Ер нь хууль тогтоогчдын нас залуужих нь ямар ач холбогдолтой бол?
-Улс төрд насны хувьд биш орж ирж байгаа үе гэж байдаг. Нас бол тийм ч чухал биш. Улс төрийн үе гэдэг чухал. Судлаач хүний хувьд нэг зүйлийг анзаардаг. 2008-2016 он хүртэл найман жилийн хугацаан дахь парламентад МАН, АН-аас тогтмол суудал авдаг улстөрчид байлаа. Гарч ирсэн хүмүүс нь дараагийн сонгуулиар дахиад л гараад ирдэг. Энэ үе 2016 онд байхгүй болсон. Одоо тэрхүү хуучны төлөөллөөс гэвэл Н.Алтанхуяг байна уу. Маш цөөхөн байгаа. Ардын намын хувьд сөрөг хүчин байхдаа 26 гишүүнтэй байсан. Тэр 26 хүн л дараа дараагийн сонгуульд байнга гарч ирдэг. Тухайн үед өнөөгийн УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогт, Ж.Энхбаяр, Я.Содбаатар нарын хүмүүс залуу гишүүд байсан. Харин одоо туршлагатай хэд хэдэн удаа сонгогдсон улстөрчид ороод явж байх жишээтэй. Энэ сонгуулиар мэдээж залуу хүмүүс олон орж ирсэн. Бас л тухайн үеийн залуу гишүүдтэй адилхан нэг үе шинээр орж ирж байна гэсэн. Хэрэв эдгээр хүмүүс зөв бодлого бариад зөв ажиллаж чадвал 3-4 удаагийн сонгуулиар парламентын зонхилох нүүр царай болоод явах боломжтой. Тэр цагт өнөөгийн залуу гишүүд маань олон сонгогдсон туршлагатай улстөрч гээд явна. Тэгэхээр парламентад нас тийм ч чухал зүйл биш. Үе үеэрээ солигддог институци гэж хэлж болох юм.
-Улс төр, нийгмийн хүрээнд анхаарал татаж байгаа асуудал гэвэл шинэ Засгийн газрын бүтэц бүрэлдэхүүн. Энэхүү бүрэлдэхүүн нэг намын бүтцээр байгуулагдах уу, эсвэл улс төрийн бусад хүчин эвсэж орсон бүрэлдэхүүнтэй байх уу гэдэг нь улс төрийн түвшинд яригдаж байна. Судлаач хүний хувьд нам, эвслүүд энэхүү Засагт хамтарснаараа ямар нөхцөлийг бий болгоно гэж харж байгаа вэ?
-Засгийн газрыг тойрсон гурван том асуудал бий. Эхнийх нь Ерөнхий сайд. Өөрөөр хэлбэл, танхимыг хэн толгойлох вэ гэдэг асуудал. Сүүлийн үеийн болж байгаа томилгооноос харахад Ерөнхий сайд нь гарцаа байхгүй Л.Оюун-Эрдэнэ болох нь тодорхой байна. Энэ хүн нам дотроо өөртэй нь өрсөлдөх хэмжээний лидер болох Д.Амарбаясгаланг УИХ-ын даргад томилуулчихлаа. Я.Содбаатарыг намын генсек болгочихлоо. Хуучин УИХ-ын дарга ЕТГ-ын дарга боллоо. Ж.Энхбаярыг МАН-ын бүлгийн дарга болгочихлоо. Үүнээс юу харагдаж байна гэхээр өөртэй нь өрсөлдөж болохуйц лидерүүдийг тодорхой хөдлөхөөргүй байршлуудад суулгачихаж байгаа юм.
-Тэгэхээр эхлээд Ерөнхий сайдын суудал дээрээ өөрөө баттай болъё гэдэг байдлаар улс төрийн нүүдлээ хийсэн гэсэн үг үү?
-Олон нийтийн хувьд Л.Оюун-Эрдэнэ Ерөнхий сайдын албандаа улирна гэдэг нь тодорхой байсан л даа. Гэхдээ улс төр гэдэг бол үргэлж эрх мэдлийн төлөө явдаг. Тэр утгаараа улс төрийн хувьд энэ суудлаа бэхжүүлэх шаардлага Л.Оюун-Эрдэнэд үүссэн. Тэр ажлаа сайн хийлээ. Бүтцийн хувьд өнгөрсөн Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газраас энэ удаагийнх тийм ч өөр байхгүй болов уу. Ганц нэг л өөрчлөлт орж ирнэ байх. Өөрөөр хэлбэл, Ерөнхий сайд нь өөрчлөгдөхгүй учраас 20 гаруй сайдтай л байх болов уу.
-Яагаад Л.Оюун-Эрдэнэ хамтарсан Засгийн газар байгуулах гээд яваад байна вэ. Үүнийг та судлаач хүнийхээ хувьд тодорхой хэлэхгүй юу?
-Мөн яагаад Л.Оюун-Эрдэнэ Засгийн газартаа АН, ХҮН намыг оруулах гээд байна вэ гэдэг нь анхаарал татаж байгаа юм. Энэ утгаараа яагаад ийм засаг байгуулах гээд байгаа шалтгааныг нь иргэд хэрсүү хараасай гэж бодож байна. Миний харж байгаагаар нэгдүгээрт, эвслийн Засгийн газар байгуулах асуудал зөвхөн МАН-ын удирдах зөвлөл дээр л яригдаж байна. Эсрэгээрээ Л.Оюун-Эрдэнийн уриад байгаа, гуйгаад байгаа АН-ын шийдвэр гаргах түвшинд энэ асуудал огт яригдахгүй байгаа. Өөрөөр хэлбэл, хамтарсан засагт орох асуудал АН дээр огт шийдэгдэхгүй байна гэсэн үг. Үүнээс зарчмын хувьд юу харагдаж байна вэ гэхээр АН, ХҮН намын хувьд МАН-тай эвсэж Засгийн газар байгуулах гэхээс илүү Л.Оюун-Эрдэнэ гэдэг хүн байгуулсан Засгийн газартаа эдгээр намын удирдлагуудыг элсүүлж оруулах ажлыг хийгээд байна гэсэн үг. Энэ утгаараа эвслийн Засгийн газар байгуулагдах гэж байна гэж ярих нь нэр томьёоны хувьд буруу, тохирохгүй байгаа юм. Эвслийн Засгийн газар хэзээ байгуулагддаг гэхээр УИХ-д олонх бүрдээгүй тохиолдолд энэ асуудал яригддаг. 2012 онд эвслийн Засгийн газар байгуулагдаж байсан. Тухайн үед Ардчилсан нам олуулаа байснаас биш олонх болж чадаагүй. Тиймээс л эвслийн Засгийн газар буюу хамтарсан Засгийн газар байгуулж ажилласан. Харин одоо МАН-ын хувьд олонх. Дангаараа Засгийн газар байгуулах боломж хангалттай байна. Хуулийн хувьд ч улс төрийн хувьд ч эвслийн Засгийн газар байгуулагдах нөхцөл огт үүсээгүй.
-Тэгэхээр нэг үгээр хэлбэл, байгуулчихсан Засгийн газартаа АН, ХҮН намын удирдлагыг урьж байгаагаас биш эвсэж, хамтраад Засгийн газраа байгуулъя гэдэг зүйлийг МАН-аас огт дэвшүүлээгүй гэсэн үг үү?
-Яг тийм. Л.Оюун-Эрдэнэ гэдэг хүн энэ хоёр намын тодорхой удирдлагуудыг өөрийнхөө Засгийн газарт зүгээр л элсүүлж оруулж байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл Л.Гантөмөр, Т.Доржханд хоёрыг ажилд авч байна гэж ойлгогдох улс төрийн бодлого явагдсан байна.
-Яагаад өөрийнхөө намын хүмүүсийг бус өөр намын удирдлагуудыг сайд болгох гээд байгаа юм бэ. Улс төрийн цаад шалтгаан нь юу бол?
-Хамгийн том шалтгаан бол Л.Оюун-Эрдэнэ энэ УИХ дахь 68 дотроо өөрөө олонх биш байна гэсэн үг. Иргэдийн хувьд гадна талаас нь МАН-ын 68 гишүүн буюу олонх гэж хараад байгаа. Гэтэл энэ 68 дотроо Л.Оюун-Эрдэнийн талын хүмүүсээс гадна Ерөнхийлөгч, УИХ-ын даргын фракцын хүмүүс олон бий.
-Тэр утгаараа Ерөнхий сайдад айдас байна гэсэн үг үү?
-Ойлгомжтой шүү дээ. Одоохондоо биш юм аа гэхэд хэзээ нэгэн цагт эдгээр 68 гишүүнээс түүнийг дэмжихгүй байх хүмүүс гарч ирнэ гэсэн айдас өөрт нь асар их байгаа. Улс төрийн хувьд ч ийм эрсдэл бий. Нөгөөтэйгүүр 2016 онд МАН-ын бүлэг 32, 33-аараа хоёр хуваагдсан. Үүн шиг хоёр биш гурав хуваагдах магадлал энэ 68-д өндөр байгаа. Тиймээс Л.Оюун-Эрдэнийн хувьд Засгийн газраа тогтвортой байлгахын тулд өөрөөс нь хэзээ нэгэн цагт салж байгаа кнопоо өөр намаас нөхөж авах хэрэгцээ энэ цаг үед бий болсон. Энэ бол МАН-ын дотоод хүчин зүйл. Харин гадаад хүчин зүйл юу байна гэхээр сүүлийн найман жил МАН дангаараа Засаг барьсан. Хэрэв гурав дахь удаагаа дангаараа Засаглаад явбал бодлогын хувьд ямар ч өөрчлөлт гарахгүй. Бодлогын хувьд өөрчлөлт гарахгүй болохоор олон нийт дургүйцэж эхэлнэ. Өөрөөр хэлбэл, нэг нам дангаараа 12 жил засаглачихаар гарцаа байхгүй 2028 онд МАН байр сууриа тавьж өгөхөөс өөр аргагүй байдалд орно. Олонх болох боломж багасна гэсэн үг. Тэгэхээр Л.Оюун-Эрдэнийн хувьд нэг талдаа Засгийн газраа тогтвортой байлгахын тулд АН, ХҮН намын удирдлагуудыг танхимдаа элсүүлж байгаа бол нөгөө талдаа 2028 оны сонгуулийн нөхцөл байдлаа намын даргын хувьд харчихсан байна.
-Өөр хамтрах ямар улс төрийн эрх ашиг байна гэж та харж байна вэ?
-Улс төрийн эрх ашиг талаасаа энэ гурван намд бүгдэд нь Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах сонирхол, нөхцөл байдал бий болсон. ХҮН намын хувьд сонгуульд ялсныхаа дараа Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулна. Сонгуулийн тогтолцоог 100 хувь пропорционал болгоно гэж мэдэгдсэн. Энэ чиглэлдээ Үндсэн хуулийг өөрчлөх зорилго ХҮН намд байна. Тэгвэл АН-ын хувьд Ерөнхийлөгчийг парламентаасаа сонгодог болъё гэж байгаа. Тэр утгаараа мөн Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах сонирхол байна.
-Харин МАН-ын хувьд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах ямар сонирхол, эрх ашиг байгаа юм бэ?
-Сая батлагдсан Хот тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хууль гэж бий. Энэ хууль өөрөө сууриараа Үндсэн хууль зөрччихсөн. Өөрөөр хэлбэл МАН, Үндсэн хууль зөрчиж хууль гаргасан гэсэн үг. Энэ алдаагаа тэд засахын тулд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах сонирхолтой байгаа юм. Мөн МАН-ын хувьд орон нутгийн тогтолцоо болон шүүхийн асуудлыг Үндсэн хуулиараа өөрчлөх гээд чадаагүй. Тэгвэл эдгээр өөрчлөлтүүдээ энэ парламентын үед хийх сонирхол их байгаа. Энэ утгаараа гурван нам нэгдсэнээрээ Үндсэн хуулийг өөрчлөх олонхыг бүрдүүлж чадна гэж Л.Оюун-Эрдэнэ үзээд засагтаа АН, ХҮН-ыг оруулах гээд байгаа нь улс төрийн үйл явдлаас харагдаж байна.
-Тэгвэл эсрэгээрээ АН, ХҮН намын удирдлагууд Засгийн газарт орох шаардлага юу байгаа юм бэ. Ирсэн саналыг нь эрс татгалзаад явах боломж бий шүү дээ…?
-АН-ын дарга Лу.Гантөмөр, ХҮН намын дарга Т.Доржхандын хувьд 2028 оны сонгуулиар ялалт байгуулахын тулд дан ганц УИХ-ын гишүүний албан тушаал улс төрийн бодлого явуулахад хангалтгүй. Саяны сонгуулиар анзаарсан бол МАН-ын хувьд бүх дэд сайд, агентлаг, газрын даргуудаа нэр дэвшүүлсэн. Үүнээс харвал эрх баригчид сонгуульд оролцохдоо төрийн нөөцийг ашиглаж улс төр хийдэг болчихсон гэсэн үг. Үүнийг нь бусад улс төрийн хүчин анзаарчихсан байна. Тиймээс төр гэх том нөөцөөс ашиглахын тулд сайд болох шаардлага үүснэ. Төрийн нөөцийг ашигласан тод жишээ бол саяны сонгуулиар яам, тамгын газар, агентлаг гээд бүх төрийн байгууллагууд хүнгүйдлээ шүү дээ. Бүгд сонгууль гээд хаалгаа цоожилсон. Энэ бол өөрөө асар том хүч. Энэ том эрх мэдлээс авахын тулд улс төрийн намын удирдлагуудад дан ганц УИХ-ын гишүүний албан тушаал хүрэхгүй байна. Тиймээс давхар дээлтэй буюу сайд болох сонирхол асар их байгаа. Төрд хүний нөөц байна, мөнгө байна. Энэ эрх мэдэл рүү л явж байгаа гэсэн үг. Үүнийг улс төрийн хэллэгээр улс төрийн нам капиталчих буюу төрийг ашиглаж, сонгуульд ялах боломжоо бүрдүүлдэг гэж ойлгож болно. Капитал улс төрийн намуудын онцлог бол дандаа эвслийн Засгийн газар байгуулдаг. Яг энэ үйл явц руугаа Монголын улс төр орчихлоо.
-Намын удирдлагууд нь Засгийн газарт орж ажиллалаа гэхэд намын даргын албан тушаалаа өгөхөөс өөр аргагүй байдалд орох юм биш үү?
-Яагаад АН, ХҮН намын удирдлагуудыг нь Л.Оюун-Эрдэнэ засагтаа уриад байна вэ гэхээр давхар нэг улс төрийн бодлого явуулж байгаа юм болов уу гэж хардаж байна. Тэр нь юу гэхээр Засагт орсон намын удирдлагуудаа дагаад зарим гишүүд нь Засагт ажилтай болно. Ажилгүй болж хоцорсон нь гомдогсод болж хувирна. Мэдээж АН-ын болон ХҮН намын бүх хүмүүс Засгийн газарт орох боломжгүй. Үүнээс болоод тухайн хоёр нам дотор дахиад маргаан, талцал, нэгнийгээ шүүмжлэх нөхцөл байдал хурцадна гэсэн үг. Энэ байдал нь эрх баригч намд улс төрийн хувьд ашигтай байдлыг бий болгоно. Гол асуудал нь энэ маргаан тухайн АН, ХҮН намын зодоон болж хувирахаас биш Засгийн газрын зодоон болохгүй. Үүнээс юу харагдаж байна гэхээр Л.Оюун-Эрдэнэ улс төрийн давхар нүүдэл хийж байна. Засгаа ч тогтвортой болгоно. Сөрөг хүчнүүдээ ч нам дотор нь зодолдуулах нөхцөлийг нь үүсгэж байна.
Э.МӨНХТҮВШИН
Эх сурвалж: Өдрийн сонин
