13 тэрбум орчим гэрлийн жил – энэ бол хүний ой ухаанд төсөөлөгдөхөөргүй их холын зай, хэт хурц нүдтэй “Хаббл” дуран авайны хувьд ч гэсэн хараа цуцам уудам орон зай юм. Өөртөө олон сая оддыг агуулдаг асар том галактикуудыг л олж харах чадвартай Хабблын оптик дуран орчлон ертөнцийн хязгаарт орших Эрендел (Earendel) гэдэг эртний одыг илрүүлж чадсан нь одон орон судлалын шинжлэх ухаанд дуулиан тарилаа. Харьцангуйн онолд дахь физикийн үзэгдлийг судалсны үндсэн дээр одон орончид ийм том нээлтийг хийжээ.
Холын одод замдаа нейтрон од эсвэл галактикуудын бөөгнөрөл гэх мэт ямар нэгэн том биеттэй /сансрын хэмжүүрээр/ “мөргөлдөх” үед тухайн биетийн үүсгэсэн таталцлын талбай нь өөрийн эргэн тойрны орон зайг хазайлган мурийлгаснаар гэрлийн цацрагийн траекторийг өөрчилдөг. Ингэснээр гэрлийн цацрагууд нэмэлт импульс авч уг биетийг тойрч гардаг ажээ.
Одон орны шинжлэх ухаанд энэ үзэгдлийг “таталцлын линзчлэл” гэж нэрлэдэг бөгөөд учир нь аварга том биет нь линз болсноор гэрлийн цацрагийг улам хүчтэй болгодог. Голдуу ийм үзэгдэлд тулгуурлан одон орончид алсын галактикуудыг нээдэг, гэхдээ энэ удаад аз таарч, тодорхой нэг одыг илрүүлж чадлаа. Түүний гэрлийн цацраг хүчтэй болсноор дуран авайд өртжээ.
Мэриленд дэх Жонс Хопкинсийн их сургуулийн одон орны физикч, судалгааны багийн ахлагч Брайан Уэлч ярихдаа “бидэнд маш том аз тохиолоо, хэрвээ зөв цэгийг олох аваас гэрлийн цацрагийн хүч 1000 дахин илүү байх магадлалтай” хэмээн олзуурхан ярилаа.
Эренделлээс өмнө илрүүлсэн хамгийн холын од бол Икар юм. Дэлхийгээс “ердөө 9-хөн тэрбум” гэрлийн жилийн зайд орших уг одыг мөн л Хаббл дуран хайж олжээ. Эренделл түүнээс илүү холд орших ба Их дэлбэрэлтээс хойш 900 сая жил өнгөрч, манай орчлон ертөнц “нялх” байсан тэр цаг хугацааны доторх одыг бид ажиглан харж байна.
Албан ёсоор бол одны нэр тийм ч сонсголонтой биш бөгөөд WHL0137-LS гэж тэмдэглэдэг ажээ. Мөн Диснейгийн “Хүйтэн зүрх” гэдэг хүүхэлдэйн кинонд гардаг ид шидийн Эрендел хаант улстай огтхон ч хамаагүй, харин эртний англи хэлний “үүрийн цолмон од” гэсэн утгатай үгнээс гаралтай аж. Тэгээд ч Хабблын авсан зураг дээр уг од ердөө бүдэгхэн толбо шиг харагддаг.
Харин түүнийг нээсэн одон орончдын нүдэнд Эрендел од тэс өөрөөр харагдаж байна. Гэхдээ түүний талаарх мэдээлэл тун хомс байгааг эрдэмтэд хүлээн зөвшөөрч байгаа бөгөөд нээсэн одныхоо овор хэмжээг ч тодорхой мэдэхгүй байгаа аж. Өдийг хүртэлх хугацаанд нээгдсэн оддоос хамгийн том нь, манай Нарнаас 50 дахин том байж ч магадгүй, тэр ч бүү хэл 500 дахин том байж ч магадгүй.
Нөгөөтэйгүүр, Хаббл дуран авай тойрог замууд нь хоорондоо ойрхон байдаг бинар од буюу хос одыг олж харсан байж магадгүй юм. Ийм тохиолдлууд түгээмэл байдаг бөгөөд эл тохиолдолд оддын нэг нь нөгөөгөөсөө илт илүү масстай байж, гэрлийн дохио нь давамгайлж байх ёстой.
Үүнийг өөрөөр тайлбарлах нь ч бий. Эрендел бол үнэн хэрэгтээ хугарлын дүнд гэрэл нь улам хүчтэй болсон алс холын од биш, харин гэрлийн тусгалын хувьд хүрэн одой од зэрэгтэй төстэй объект мөн. Гэхдээ ийм магадлал бага, учир нь, 5 жилийн турш ажиглах хугацаанд Эрендел од хөдөлгөөнгүй байсан ба хэрвээ ойрхон орших жижиг од байсан бол орон зай дотор бага боловч шилжилт хийсэн байх учиртай.
Түүнээс гадна, хамгийн сонирхолтой таамгуудын нэг бол шинэ-хуучин одны бүтцийн талаарх төсөөлөл юм. Эрендел бол Их дэлбэрэлтийн дүнд үүссэн, хийнээс бүтсэн анхдагч оддын нэг мөн гэж үзэх шалтгаан одон орончдод бий.
Онолоор бол, анхдагч однууд зөвхөн устөрөгч, гель хоёроос бүрдэж байжээ. Өөрөөр хэлбэл, эдгээр одод хэдхэн сая жилийн дотор “агшин зуур” шатаж дуусаад задарч сүйрсэн гэсэн үг. Харин эдгээр однууд хүнд элементүүдтэй болсны дараа л сансрын уудам орон зай өдгөө бидний харж байгаа шиг төрхтэй болжээ.
Хэрвээ Эрендел нь үнэхээр анхдагч од мөн юм бол шингэрээгүй хийн үүлнээс тогтож, тусгаарлагдсан байсан тохиолдолд л Их дэлбэрэлтээс хойш 900 сая жилийн туршид оршин тогтнох боломжтой, гэхдээ ийм магадлал бага.
"Хаббл" дуран авай
“Бидний таамаглаж байгаагаар, Эрендел од багахан хэмжээний хүнд элементүүдээр баяжсан байсан, гэхдэ одоо бидэнд үзэгдэж буй одод шиг хэмжээнд биш л дээ. Энэ од III суурьшлын од байх магадлал бага боловч бий” хэмээн одон орны физикч Уэлч тайлбарлалаа. III суурьшлын однууд гэдэг нь онолоор бол, Их дэлбэрэлтийн дараа үүссэн хүнд однуудын бүхэл бүтэн үе бөгөөд өнөөг хүртэл оршин тогтнож чадалгүй устсан оддыг хэлдэг. Өөр зарим онолоор бол, хэд хэдэн галактикийн зах хязгаар хэсэгт ийм одод байгааг одоо ч гэсэн илрүүлэх боломжтой гэнэ.
Хэрвээ одон орончид ийм оддыг нээн илрүүлж чадна гэж үзвэл үүнийг “Жэймс Уэбб” гэдэг дуран авайн тусламжтайгаар л хийх боломжтой. Илүү боловсронгуй тоног төхөөрөмж бүхий уг сансрын телескопыг өнгөрсөн оны 12 дугаар сард хөөргөсөн бөгөөд хоёр сарын дараа ажиглалт хийхэд бэлэн болно. Ингэснээр Брайан Уэлч ба түүний багийнхан Эрендел одыг илүү нухацтай судлах боломжтой.
Ташрамд хэлэхэд, хөгшин Хабблыг хэрэглээнээс гаргах шалтгаан огтхон ч алга. Бүр 1990 онд ашиглалтанд орж, зарим талаар моралийн элэгдэлд орсон хэдий ч энэ дуран авай том нээлтүүд хийхэд нь эрдэмтдэд тусалсаар байна.
"Жэймс Уэбб" дуран авай
“Хаббл дурангийн “биеийн байдал” тун сайн байгаа, бүтээмж сайтай маш хүчтэй энэ дуран авай цаашдаа олон олон нээлт хийнэ гэдэгт бид итгэлтэй байна. “Хаббл”, “Жэймс Уэбб” хоёр хоршин ажиллахаар болсонд бид сэтгэл хангалуун байгаа. Ийм хоёр хүчтэй дуран авайг хослуулан ажиллуулснаар өнөөг хүртэлх хугацаанд орчлон ертөнцийн талаар мэдэж авсан зүйлсээс хамаагүй ихийг бид мэдэх боломжтой” гэж НАСА-гийн ажилтан, доктор Женнифер Вайсман ярьж байна.
Б.Адъяахүү
Эх сурвалж: ВВС