Хэдхэн сарын дараа бүрэн эрхийн хугацаагаа дуусгах гэж буй УИХ-д хэлэлцэх асуудал нь нэмэгдсээр л байна. Хуулийн дагуу хэлэлцэх ёстой 2025 оны төсвийн хүрээний мэдэгдэл, 2023 оны төсвийн гүйцэтгэл, УИХ-ын сонгуулийн тухай хууль Үндсэн хууль зөрчсөн тухай Цэцийн дүгнэлт гээд заавал хэлэлцэх ёстой хэд хэдэн асуудал бий. Мөн Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ИТХ-ын сонгуулийн тухай хууль, Цаг үеийн шаардлагаар Засгийн газраас өргөн барьж буй хуулийн төслүүд гээд яаралтай хэлэлцэх шаардлагатай төслүүд бий. Үүн дээр нэмээд УИХ-ын гишүүн Ц.Мөнх-Оргил Үндсэн хуулийн цэцийн тухай, Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг өргөн барилаа. Хууль тогтоох болон шүүх засаглалтай холбоотой энэ чухал хуулийн өөрчлөлтийг УИХ бүрэн эрхийн хугацаандаа багтаан батлахыг хичээх нь ойлгомжтой. УИХ-ын гишүүд Цэцийн үйл ажиллагаанд шүүмжлэлтэй ханддаг учир хуулийг өөрчлөхийг дэмжих нь дамжиггүй. Уг хуулийн төслийн онцлох зохицуулалтуудыг танилцуулъя.
Цэцийг Үндсэн хуулийн шүүх гэж үздэг. Тиймээс зөвхөн Үндсэн хууль зөрчсөн тухай УИХ-ын тогтоол, шийдвэрийг хэлэлцэхээс гадна Улсын дээд шүүхийн шийдвэрийг хэлэлцдэг байх зохицуулалтыг Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн төсөлд тусгажээ. Тодруулбал, Дээд шүүх хэрэг маргааныг шийдвэрлэхдээ Үндсэн хуульд заасан хүний эрхийг зөрчсөн эсэхийг тухай иргэний өөрийнх нь гомдлоор Цэц хэлэлцдэг болох юм байна. Ингэхдээ тухайн хэрэг маргааныг нь хэлэлцэх бус иргэний Үндсэн хуульд заасан эрхүүдийг зөрчсөн эсэхийг л хэлэлцэх ажээ. Дээд шүүхийн шийдвэр эцсийн шийдвэр байх бөгөөд хэрэв Цэц хүний эрх зөрчсөн байна гэж үзвэл Дээд шүүх тухайн асуудлаа эргэж харах юм байна.
Үндсэн хуулийн цэцийн есөн гишүүнийг Ерөнхийлөгч, УИХ, Улсын дээд шүүх гурав гурваар нь нэр дэвшүүлж томилуулдаг. Энэ хууль батлагдсан тохиолдолд Улсын дээд шүүх Цэцийн гишүүнд нэр дэвшүүлэхдээ Дээд шүүхийнхээ шүүгчид дундаас нэр дэвшигчийг тодруулна гэдгийг Ц.Мөнх-Оргил гишүүн хэллээ.
Цэцийн гишүүнд нэр дэвшигчид тавигдах шаардлагыг өндөрсгөхөөр Цэцийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөлд тусгажээ. “Цэцийн гишүүн хууль зүй, улс төрийн өндөр мэргэшилтэй, эрүүгийн ял шийтгэлгүй, Монгол Улсын 40 нас хүрсэн иргэн байна” гэж одогийн хүчинтөгөлдөр хуульд заасан. Үүн дээр нэмж заавал эрх зүйч мэргэжилтэй байхыг шаардлага болгохоор хуулийн төсөлд тусгасан байна. Энэ нь цэцийг илүү мэргэжлийн, шүүх болгоход чухал шаардлагатай гэж үзжээ.
Мөн Цэцийн гишүүнийг нэр дэвшүүлэх, томилох хугацааг бүрэн эрхийн хугацаа дуусах өдрөөс 45-аас доошгүй хоногийн өмнө, эсхүл гишүүний бүрэн эрх хугацаанаасаа өмнө дуусгавар болсон өдрөөс хойш 45 хоногийн дотор эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтан нь Цэцийн гишүүнд тавих болзол, шаардлагыг хангасан иргэнийг нэр дэвшүүлж, саналаа УИХ-д хүргүүлнэ гэж заажээ. Одоогийн хуулиар Цэцийн гишүүний бүрэн эрхийн хугацаа дууссан ч бүрэн эрхээ хэрэгжүүлсээр байдаг. Үүнийг өөрчлөхөөр дээрх зохицуулалтыг хуулийн төсөлд тусгажээ.
Түүнчлэн Цэцийн гишүүн маргаан хянан шийдвэрлэх явцад бусад этгээдээс үзүүлэх аливаа нөлөөллийг хориглох, ийм үйлдэл, эс үйлдэхүйг баталгаажуулж, хариуцлага хүлээлгэдэг болгох зорилгоор нөлөөллийн мэдүүлэг хөтлөх тогтолцоог тусгажээ. Нөлөөллийн мэдүүлэг хөтлөх тогтолцоо нь манай улсын ердийн шүүхийн хүрээнд хэрэгжиж буй сайн туршлага юм. Үүнийг Цэцийн гишүүд ч хэрэгжүүлдэг болох юм байна.
